Şırıhuko Tığuj, Horelıko Hamırz, Brakıy Lepşhaç,
Alcerıyeko Kuşıku, Hırtsıjıko Ale, Nepsev Hajuağu, Hatığu Şeban, Davır
Hapaç, Hahupeko Çerıy (Tharkuaho), Havdeko Mamsır, Ptseşe Dol,
Atseko Hakar, Ptseşe Hacebiram, Hıtıku Hağuç, Zeyışu Kasbolet, Zaneko
Seferbıy, Seferbıy oğlu Zaneko Karabatır, Çuthak’ume Kambolet, Berzec
Hac İsmahil Degumıko, Berzec Hac Cırandıku Degumıko, Şıvpak’o Ŝevmız,
Şerelıko Tığujıko Kızbeç, Şevcen Cırandıku, Vırım Canhot, Atejıko
İsmahil, Atejıko Adılcerıy, Atejıko Hamırz, Abıko İshak, Ayteçıko
Cambolet, Kasey İsmahil, vd.
Berzec Hac İsmahil Degumıko (1766 – 1846) Vıbıh
birliklerinin en ünlü komutanlarındandı, uzun yıllar boyunca Karadeniz
kıyısında yaşayan Vıbıh ve Şapsığların önderliğini yaptı. Rusların
Karadeniz kıyılarında kurduğu askeri kalelerin geri alınması için
yapılan savaşlara komuta etti.
Berzec Hac Cırandıku Degumıko, İsmahil’in kardeşinin oğlu,yani yeğeniydi (1804 – 1881),Vıbıh, Şapsığ, Natuhay ve Abzahların verdiği özgürlük savaşına önderlik edenlerden biridir. Savaşın (-Adıge- Rus Savaşı-) son yıllarında bir Çerkes Devleti kurulması için vargücüyle çalıştı. 1861’de toplanan ve “Adıge Meclisi” (Адыгэ мэджлыс) adı verilen parlamentonun (-başka adlarıyla ‘Soçi Meclisi’, ‘Çerkes Ulusal Meclisi’-) başkanıydı.
Şıvpak’o Havdeko Mamsır, Natuhay soylusu (Netıĥoye verk/ нэтыхъое оркъ) idi, 1830 -1840 yıllarında politik ve askeri (ordu) konularda en yetkin önderlerden biriydi.
Şıvpak’o Şevmız (Şıvpaқo Ŝevmız) , Adıge – Rus Savaşı süresince Natuhayların önderiydi. Ordu kurma ve savaş yönetme sanatında son derece yetenekli biriydi.
Şerelıko Tığujıko Kızbeç (1777 – 1840), Adıgelerin özgürlük mücadelelerinde yiğitlikte en öne çıkan kahramanlardan biridir. Şapsığ verk sülâlesi Şerelıko (Şerełıko/ ШэрэлIыкъо)ailesindendi. Adıge folklorunda da doğrulandığı üzere, çok yaman bir komutandı, onu yabancılar “Çerkesya Aslanı” (Черкесием иаслъан) diye çağırıyorlardı.
Şırıhuko Tığuj (Şırıĥuko Tığuĵ) ise
Natuhay verkı idi, 19. yüzyılda Adıgelerin bağımsızlık için
sürdürdükleri savaşın askeri komutanlarından biriydi. Birçok anlatı ve
menkıbede/ tarihî şarkıda adı geçiyor. Adı sadece Kafkasya’da değil,
Avrupa’nın değişik ülkelerinde de bilinir ve bir kahraman olarak anılır.
Horelıko Hamırz (Ĥorełıko Hamırz), politik ve
askeri konularda Şapsığların en yetkin ve korkusuz komutanlarından
biriydi. Besleney Abat ile birlikte Osmanlı Sultanı ile Çerkesya
sorununu görüşmek ve yardım aramak üzere İstanbul’a gitmişti. Horelıko
politik konularda bilinçliydi ve Çerkesya’nın politik konumunu çok iyi
kavramış olan biriydi ve ülke sorunlarını bir düzene sokmak için ciddi
çalışmalar yürütüyordu.
Brakıy Lepşhaç (Brakıy Ĺepŝhać/ Бракъый ЛъэпшъхьакI), Şapsığların
en ünlü komutanlarından biriydi. Gerçek ve yürekli bir yiğit olma
dışında askeri konularda da bir dehaydı, üstün bir politik bilinci
vardı. Maykop’taki Adıge Sosyal Bilimler Enstitüsü arşivindeki belgelere
göre, Brakıy Lepşhaç Rus generali Zass ile buluşmuştu, Zass onun üstün
yeteneğini ve yiğitliğini iyi biliyordu, bu nedenle kendisine Rus
ordusunda hizmet teklif etti. Lepşhaç’ın yanıtı şöyle oldu: “Senin
önerini kabul etmektense cesedimin kalkmasını yeğlerim”.
Alcerıyeko Kuşıku, 1830 – 1840’lı yıllarda
Çerkesya’nın askeri ve politik alandaki en ünlü önderlerinden biriydi.
Adı her yörede bilinirdi. Bir Besleney beyi (pşı) idi,
yiğitliğini anlatan tarihî şarkılar/ menkıbeler ve anlatılar, onun Adıge
halkı için ne denli özverili bir mücadele yürütmüş olduğunu doğruluyor.
O, saldırgan Rus Ordusuna karşı yiğitçe çarpışmıştı.
Hırtsıjıko Ale (Ĥırśıĵıko Ale/ Хъырцыжъыкъо Алэ), bu
Abzah kahramanı ülkesi için canını vermekten kaçınmayan biriydi,
Adıgelerin bağımsızlığı için yiğitçe çarpıştı ve adı Çerkesya tarihi
sayfalarına yazıldı.
Çuthak’ume Kambolet, Ademıye soyundandı, K’emguy beyi (pşı) Boletıko
Cançerıye’nin vasalıydı. Kambolet askeri konularda yetenekli bir
komutandı, silâhlı birliklere komuta ederek Rus birliklerine ağır
kayıplar verdirdi.
Nepsev Hajuağu (Нэпсэу Хьэжъуагъу), Şapsığların özgürlük savaşına komuta eden en yiğit komutanlarındandı.
Şevcen Cırandıku, Kabardey idi, Ferzepe Savaşı’nda büyük bir birliği ustaca yönetti.
Vırım Canhot, Kabardey idi, Ferzepe Savaşı’nda adını duyuran kahramanlardandır.
Atejıko İsmahil (Ateĵıko İsmahil) ve
Adılcerıye kardeşler, 1794 yılında Kabardey’deki başkaldırı sırasında
Adıge birliklerine komuta ettiler. Binlerce insan bu iki kardeşin bir
işaretine bakıyordu.
Abıko İshak, din adamı, dinî kesimin temsilcisi
olarak 1799– 1807 yıllarında Kabardeylerin verdikleri özgürlük savaşına
katıldı ve savaşın bir bölümüne önderlik etti. O bir şeriat hareketi (dinî hareket) eylemcisi idi.
Ayteçıko Cambolet ve Kasey İsmahil, her ikisi de Kabardey beyi (pşı) idi, Rus yönetimi ile uzlaşamayı reddettiler ve Kuban yöresine(-batıdaki Çerkesya’ya-) geçerek orada Rus Ordusuna karşı şavaşan Adıgelere katıldılar.
Zaneko Seferbıy (1789– 1859), bey (pşı) sülâlesi Heğeç(Xeğeć/ XэгъэкI) ailesindendi.
Batı Çerkesya’ının politik sorunları ile askeri konularda bilgili ve
yetenekli biriydi. Yaşamı boyunca Adıgelerin bağımsızlığı için mücadele
etti. En büyük özlemi Çerkesya’nın bağımsız bir devlet olmasıydı.
Zaneko Karabatır, Zaneko Seferbıy’ın en küçük
oğlu. Babasının ölümünden sonra, Çerkes Meclisi kuruluşuna katılmış ve
Adıgelerin en başta gelen önderlerinden biri olmuştu.
Huşt Mıhamet (1826 –1869), en çok saygı duyulan Adıge önderlerinden biriydi. Adıge Meclisi (-Çerkes Ulusal Meclisi-) üyesiydi;
1862 yılında Çerkesya temsilcisi olarak İngiltere’de bulundu. Adı Rus
belgelerinde Biş- Hasan-Efendi, Efendi Gasan biçimlerinde de geçer.
