Bu çalışma, 1990’lı yılların sonunda kendi kişisel merakım ve arşivimi
oluşturmak, İKKD’nin duvar gazetesini zenginleştirmek amacıyla
başlamıştı. 2000’li yıllarda kitaplaştırmak için harekete geçmiş ancak
teknik bazı sebeplerden dolayı literatürdeki yerini alamamıştı.
Şüphesiz , bu çalışma ne ilk ne de son olacaktır. “Bu ön çalışmanın
korunup geliştirileceğine, araştırılıp öğrenileceğine yürekten inanarak”
sizlerle paylaşıyorum.
Kafkasyalı toplumlarda, biz burada Kuzey Kafkasyalıları ele alacağız,
sülale adı ve tarihine sahip olmak, onu bir sonraki kuşağa aktarmak çok
önemlidir. İster anavatanda ister diasporada olsun hangi boya ve soya
ait olduğunu bilir. Aynı soyadını taşıyan herkes birbirini akraba sayar
ve klan içi evliliklere izin verilmez. Çerkeslerin toplumsal yapısı soy
topluluğu (klan) özelliği taşır. Ortak bir atadan geldiğine inanan ve
aynı soyadını taşıyan aileler soy topluluklarını (lhepk)
oluşturmaktadır. Her lhepk’in eşyalara ve hayvanlara vurulmak üzere en
az iki adet damgası bulunur. (Damığa)
Klan özelliği taşıyan diğer uluslar; Arnavutlar (fis) , İskoçlar, İrlandalılardır. Klan konusuna daha sonra değineceğiz.
Soyadı, batıda ilk kez 14. yüzyılın ikinci çeyreğinde (1375)
gözükmüştür. Soyadı kullanımı , ilk kez Fransa ve İtalya’da XI ve XII.
yüzyılda gerçekleşmiştir. Çin’de rivayete göre; İmparator Fu Xi
zamanında yaklaşık olarak 2852 M.Ö. ‘de kullanıldı. İmparator,
isimlendirme sistemini hayata geçirdi. Ancak Shang Hanedanı dönemine
kadar kullanılan isimler Ana soyluydu.
Keza Kızılderililerde de ana soylu bir isimlendirme söz konusuydu.
Özelikle Apalaş Dağlarının doğusunda kalan kabilelere, çocuk annesinin
klanına aitti. Baba evlendikten sonra eşinin klanına geçiyordu. Klan
adları , hayvan isimlerinden oluşmaktaydı.
Modern çağda, dünya çapında pek çok kültürde özellikle Avrupa,
emperyalist çağında ve özellikle 17-19. yüzyılda özellikle idari
nedenlerle, aile adlarını kullanarak uygulamasını benimsedi. Soyadı
kanunları 19. yüzyılda ortaya çıkmaya başladı: Hollanda (1811), Japonya
(1870), Tayland (1920) ve Türkiye (1934) sayılabilir. Bununla birlikte,
evrenselleşmedi: İzlandalılar, Tibetliler, Birmanya, Cava ve Doğu
Afrika’da birçok insan grupları aile isimleri kullanmazlar.
Kafkasya’ya Medeniyeti getirdiği iddiasına sahip olan Rusya’da ise
soyadı kullanma sadece feodallerin hakkıydı. Emekçiler ise ancak 1861
yılında köleliğin kaldırılmasıyla bu hakka kavuşmuştur. Ekim Devriminden
önce Kırgız, Özbek ve Türkmen gibi halkların soyadı yoktu. Çerkesler
dışında pek çok toplum, soy adlarıyla değil, mensup oldukları köy
adlarını, baba veya dede adlarını aile adı olarak kullanmış,
lakaplarıyla ön plana çıkmıştır.
Bir noktaya özellikle değinmek gerekir. Evet, soyadı modern çağın
getirdiği bir etikettir. Türkler başta olmak üzere pek çok toplumda
lakaplar, baba adları aileyi veya bireyi tanımlamaya yönelik
kullanılıyordu. Ancak, hiç biri Kafkasyalılardaki kullanmaa şekline ve
belirgin bir sülale adına sahip değildi. Bu yüzden sülale adlarının
varlığı , bizim toplumumuzda bir etiketten öte , bir kimlikti.
Çerkes (Tüm Kuzey Kafkasyalılar için kullanıyorum) soyadları diğer
uluslarda olduğu gibi toplumsal ilişkilere bağlı olarak
oluşmuştu. Çerkes soyadlarının türeyişleri, anlamları ve yapılarına
göre oluşumlarında etken olan özellikler şunlardır:
Hayvan adlarından türetilenler
Bu tür soyadlarının kullanılmasının nedeni, hastalıklardan, ölümden ve nazardan korunma isteği ve hayvanda bulunan bazı özelliklere sahip olunacağına inanılarak alınmıştır.
Mışe, Bace, Dığuj /Tığuj, Bleğoj, Dombey, Cedu / Gedu, Dzığo /Tsığo, vs.)
Kişinin görünüşüne, hareket ve tavırlarına göre oluşmuş sülale adları
(Daxe, Ts’ıuk, Lheşako, Fıj v.s.)
Ata adından türetilen sülale adları
Pek çok sülale adı, Ata adından gelmektedir. Anlamı ne olursa olsun
sülale adları, Ata adı, ataya verilen lakaplardan meydana gelmiştir.
Çerkes olmayan bir çok toplumda bu var ama bir soyadı olduğu anlamına
gelmez. Ayrıca bunlar zaman içinde oluşmuş sülale adları asıl sülalerin
altlarında oluşmuş sülalelerdir diğer halkların soyadlarıyla bir
tutulamaz. Örnek: Türklerdeki Hacı Rıfatoğulları sülalesi
/ Uzuntarladaki Hacırifatiko sülalesi (alt sülale)
(Abas, Abdurrehman, Astemır, Alhas vs.)
Etnonim adlardan türetilen soyadları
Bunlar İnsanların hangi boya, millete mensup olduklarını gösteren
soyadlarıdır. Bu tür soyadları azınlık olarak kalmış
sülalelerce kullanılmıştır.
(Abaze, Avar, Agoy (Şapsığ boyu), Aksıre (Tatarca bir
kelimedir), Dıgorlı (Digor-lu), Yermelı (Ermeni), Jane, Kabarda, Sone
(Svan), Neğoy (Nogay) vs.)
Coğrafi terimlerin kullanılmasıyla oluşturulmuş soyadları
Altud, Arvan,Dombey (Karaçay-Çerkes’te bir bölge) Mezdegu (Mozdok), Şecem, Meşıko (Kabardey-Balkar’da bulunan tepe grubu) vs.
Dini ve mitolojik kökenli soyadları
(Şogen, Jıne, Yislam, Merem, Mola, Yefendi, Karden, Nartoko, Nartıj, Nartşaw, Lhepş vs.)
Meslekle ilgili soyadlar
(Şınaho, Şıbzıho , Ğukel’, Dışek’, Bjaho, Vakaş’e, Ceguako, Wusta, Şk’aho, Şık’ebaho, Şıho vs.)
Başka dillerden alınan soyadları
Aliy, Alişa, Mirza, Tırkuav, Vumar vs.
Toplumsal saygınlığı ve toplum içindeki statüyü belirleyen soyadları da
bulunmaktadır Bu tür soyadlarının oluşmasında kötülüğü görülenlerin
kınanması ve toplumsal hafızada yer edinmesi amacı ön plandadır ancak
zamanla bu soyadları gerçek anlamlarını yitirdi : Deleko, Wanetığu, vs.
Ayrıca statüsel soyadları bulunmaktadır: Pşımaf, Tume gibi.
Bunlar ilk başta tespit edebildiklerimizdir. Ayrıca, birbirlerinden
derin vadiler ve coğrafi engellerle ayrılmış olmalarına rağmen Kafkas
halkları arasında yer değiştirmeler olmuş ve bir çok aile, mensubu
olduğu halkın dışında yerleşme imkanı bulmuştur. Bu tür yapılanmalarda
kan davasından kaçma, ekonomik sıkıntılar ve feodal beyin baskısı önemli
faktörlerdir. Kafkas Rus savaşları neticesinde pek çok soy mensubu
olduğu boyun dağılmasıyla nispeten büyük soylar halinde yakın boylara
karışarak varlıklarını sürdürmektedir. Natuhaylar bu durumun en iyi
örneğini teşkil etmektedir: Şehetl,Yerguj, Karzeg ve Vorkoj gibi
sülaleler bugün Şapsığ boyunun içinde varlığını sürdürmektedir.
Dağıtsana kadar olan sahada ortak sülalelere , geçişlere sıklıkla
rastlanmaktadır. Dağıstanda ise; dini ya da savaş sonrası sebeblerden
dolayı, diğer uluslardan sülalelere rastlamak mümkündür.
Bununla beraber, çok fazla büyüyen soylar zaman içinde bölünerek kardeş
sülaleleri meydana getirmiştir. Bazı kelimeler de örneğin Cate (Kılıç),
başka soyların adlarında ortak öğeye dönüşmüştür: Cetaw (Ketaw, Çetaw),
Caterıve, Cateğaj, Catoko, Catej, Catejoko
Yukarıdaki bilgiler, Adigeler için verilmişte olsa, diğer ulusların sülale adlarına ve özelliklerine de ayrıca değineceğim.
