ADİGE,LERDE SOFRA XABZESİ

Toplumumuzda, daha doğrusu Xabze toplumunda sofra kültürü, başlı başına bir konu oluşturur. Sunulacak yemeklerin yapımından başlayarak, yemek çeşitlerine, bu yemeklerin yapılış usullerine, hangi sofraya ne tip yemeklerin yapılacağına ilişkin kurallara varıncaya değin, geniş bir sofra kültürü vardır.

. . .
Hatta denilebilir ki; bugün toplumsal yaşamda uygulanabilen Xabze normlarının en çok konu olduğu yer, sofra kültürü alanıdır.

Sofra ile ilgili kurallara geçmeden önce, okuyucuya sofra hakkında açıklayıcı kısa bilgiler vermek istiyorum.

1) Sofralar genellikle ikiye ayrılabilir.
a) Protokol sofraları,
b) Protokolsüz sofralar, günlük sofralardır.

Ancak, bu ayrım protokolsüz sofraların kurala bağlı olmaması sonucunu doğurmaz. Her iki sofra çeşidinde birbirine benzer Xabze kurallarının uygulanması söz konusudur. Aile içinde kurulan sofralar da bu kurallara bağlı olarak kurulur.

Sofraların kuruluş yeri, kuruluş biçimi, kurulacağı zaman ve sofralara oturtturulacak kişilerin kimlikleri, Xabze kurallarıyla ciddi olarak belirtilmiştir. Ayrıca hangi misafirler ve grupları için nasıl sofra kurulacağı ve ne gibi yemeklerin yapılacağı, yine Xabze kurallarında açıkça belirtilmiştir.
Ben bunların uzun uzun ayrıntısına girmeden bir Adige sofrasında uygulanan ve uygulanması gereken kuralları kısaca belirtmekle yetineceğim.

Bu kuralların Kafkasya ve diaspora için, ayrıca Xabze toplumunu teşkil eden farklı halk grupları için, değiştiğini ve değişebileceğini belirtmek istiyorum.

Örneğin Kabardey’de kurulan bir sofrada oturanların hemen tamamına söz hakkı verilir. Ancak, diasporada bu kural bu şekilde uygulanmaz. Ne var ki, bugün Kafkasya’nın etkisinde kalınarak kurulan sofralarda, herkese söz hakkı verme gibi bir uygulama da sık sık görülmektedir.

Adige Sofrasının Başlıca Kuralları

• Adige sofrasında yaş sırasına göre oturulur.

• Ev sahibi büyük olarak sofraya oturamaz. Onun yerine aynı soydan gelen yakın komşu büyüğü oturur.

• Misafirler arasında çok ağırlığı olan olsa bile, thamate olarak oturtulmaz.

• Sofra thamatesinin sağ tarafına, misafirlerin büyüğü oturtulur. Sol tarafına kendisinden yaşça sonra gelen, misafir olmayan büyük xagarey oturtulur. Diğerleri yaş ve misafir kuralları gereği oturtturulur; ancak iki misafir yan yana oturmaz.

• Adige sofrasında iki adet hizmet eden vardır: Bogoejes ve Şhagırıt. Bu iki hizmet eden, sonradan dava hakkına sahip olmadan thamatenin isteklerini yerine getirir, içki düzenine, yemek düzenine bakarlar.

• Thamateden izin alınmadıkça kimse sofradan kalkmaz, sofra mahallini terk edemez. Bu hareketi yapanları, önceleri sofraya almazlardı. Daha sonraları çeşitli cezalar verilmesi biçiminde uygulamalara başlandı.
Ayrıca kendisine soru sorulmadıkça ve thamate izin vermedikçe, kimsenin konuşma yetkisi yoktur. Herkesin konuşmaya başlaması halinde grup dağılmış sayılır, Xabze uygulanmaz.

• Adige sofrasında yemeğe ve içkiye, gerek miktar olarak gerekse alınış ve geniş şekilleri olarak, çok dikkat edilmesi gerekir. Aşırı isteklerde bulunulmaz. Tekrar tekrar istekte bulunulmaz. Servis ve sıra beklenir.
Hafif hareketler yapılarak yemek alınmaz ve yenmez. Yemek ağızdayken konuşulmaz. Lokmalar büyük alınmaz. Lokmalar sağa sola sıçratılarak alınmaz. Sıraya dikkat edilir. Sıra dışı içilmez. Burada temel kural şudur: Kişi oturuşuyla, ciddiyeti ile konuşma üslup ve adabıyla, yaptığı konuşmalar ve akıllı davranışlarıyla sofraya oturduğu gibi kalkmalıdır.

• Geç kalan geldiği zaman, yaşça büyük olanlar ayağa kalkar. Fakat kim gelirse gelsin thamate ayağa kalkmaz.

• Grup topluca sofraya ara verme gibi bir durumla karşılaşırsa (geçici bir süre için) bu durumda sofra boş bırakılmaz. Burada da thamate zorunlu olmadıkça sofrayı terk etmez.

• Geç gelen sofraya oturmadan önce, geç kalma dublesi verilir. Kendisine uzatılan içkiyi sonuna kadar içmek zorundadır. Daha sonra kendisine uzatılan parça eti alır, yer ve gösterilen yere oturur. Kendisine içki bardağını thamatenin talimatıyla hizmet eden uzatır.

• Kabardey uygulamasına göre izinle dışarı çıkan kimse içeri girince “Gup Maxoeapsı” (grubunuz iyi olsun, iyi yürüsün) sözünü söyler, izinle yerine oturur. Bu uygulama batıda yoktur. Sofraya geç katılanda bu sözü söyler.

• Yemeği bitiren hiçbir şekilde oturuşunu bozmaz. Yemek yiyormuş gibi aynı ciddiyetle oturur.

• Adige sofrasında içki içmeye zorlamak adet değildir.

• Adige sofrasında bayanlar da oturuyorsa bu bayanların içki içmeye zorlanması adet değildir. Ancak içmek isteyen bayana aynen erkeklerde olduğu gibi içki servisi yapılır.

• Sofraya gelen yarım baş, kırması için misafir olan büyüğe verilir; ancak o başı kırmasını ev sahibi olan büyükten rica eder. Bu büyüğün thamate olması muhtemeldir. Thamate yarım başı parçaladıktan sonra, sadece kulaktan kopardığı bir parçayı ilgilisine uzatır. Parçaladığı yarım başı tekrar misafire verir. Başı ilgililerine usulü dairesince dağıtmak bunun görevidir.

• İkiye ayrılan başın sol parçası misafir sofrasına konulmaz. Ayrıca yarım baş (sol) yemeğin yendiği evden dışarı çıkartılmaz. Protokol olmadan koyun kesildiği zaman ise sağ yarım baş en yaşlı komşuya hisse olarak verilir. Bu ona saygının bir ifadesidir.

• Evde sol yarım başı yiyecek kadar yaşlı kimse yoksa yaşlı komşu davet edilerek bu yarım baş kendisine usulen ikram edilir.

• Babası sağ olan kimse yarım başı hem kıramaz hem yiyemez.

• Adige sofrasında genellikle sofra süresi uzun tutulur. Şarkılar söylenir ve konuşmalar yapılır. Amacı yemek ve içkinin dokunmamasıdır.

• Adige sofra adetine göre, içki dokunan adamın horlanması, küçük düşürülmesi veya onun yarı yolda bırakılması Xabzeye aykırıdır. Ona gerekli yardım yapılır, evine götürülür, gereken her müdahale yapılır. Ayrıca bu duruma düşen şahsın durumu hiçbir şekilde başkalarına anlatılmaz, dedikodusu yapılmaz.

• Adige sofra adetine göre dilek konuşması yapması gereken kimselere ve isteyenlere Thamate söz verir, izinsiz konuşma yapılmaz. sofrayı açan ve kapatan sofra Thamatesidir.

• Sofranın güzelliği ve yenilenin, içilenin rahat hazmedilmesi thamatesinin maharetine, sevk ve idaresindeki başarıya bağlıdır. Bu nedenle Adige sofrasında thamate seçimine ve thamadelik olayına çok önem verilmiştir.

Yarım Baş Nasıl Dağıtılır ve Kimlere Neler Verilir

• Kulaktan kesilen parça en gence (Şhagırıt’a) verilir. Bunun anlamı “Yanlış yapma, dikkatli ol” demektir.

• Burun kısmı thamate kodzeye verilir. Bu da “Dikkatli ol, tehlikeli bir durum veya olay olmasın” demektir, ikisinde de var olan dikkatli ol uyarısı farklıdır. Birincisinde hizmette dikkat uyarısı vardır, ikincisinde emniyet uyarısı.

• Göz kısmı “Kengeşeğu” (danışman) olana verilir. Bu da thamatenin danışmanıdır. Anlamı her şeyi görmesi, gözetlemesidir.

• Beyin kısmı yöneticiye, yani thamateye aittir. Zira iyi yönetmek sağlıklı çalışan bir beyinle mümkün olacaktır.