Wunafe, Adıge kültüründe ve adıge toplumunda çok önemli bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Zira, Adıge toplumu tarihsel süreç içerisinde modern hukuk anlamında jüri ve jürilik olarak nitelendirilen müesseseyi sürekli olarak yaşatmıştır. Yaklaşık 70 – 80 yıl önce Göksun ilçesinde görev yapan bir hakim, yöre Çerkesleri’nin mahkemeyi karşılıklı olarak başvurduklarına şahit olunca çalıştığı masanın altına, “kazımak suretiyle” şu cümleciyi yazmıştır; “ Çerkesler’de mahkemeye düştüyse, hakimliğin tadı kalmamıştır.” İşte bu düşünce şeklini Wunafe dediğimiz kavram oluşturmuştur. Zira Xabze tolumu irili ufaklı ortaya çıkan problemleri daima Wunafe metodu ile çözmüştür.
O halde biz Wunafe’yi kısaca
şöyle tarif edebiliriz; Wunafe somut bir problemin çözümünü sağlamak
üzere görevlendirilmiş olan doğal veya seçilmiş Thamedelerin somut
sorunun çözümüyle ilgili aldıkları karardır.Wunafe bir aile içindeki
problemin çözümünde olduğu gibi; çok genel nitelikleri taşıyan sosyal
bir problemin çözümünüde içerebilir. Ancak her halde de şu özellikleri
taşır:
1- Wunafe somut ve tek bir olaya yöneliktir.
2- Wunafe yapanlar o somut olay için görevlendirilir.
3- Wunafenin
çarpıcı özelliği ; taşıdığı yaptırım gücünün Xabze gereği toplumsal bir
yaptırıma dönüşmesi, Wunafe’ye uymayanı toplum tarafından hor
görülmesidir. Bu anlamda Wunafe somut bir sorunun çözülmesiyle ilgili
olmasına karşılık, doğurduğu sonuç itibariyle genel anlam içermektedir.
Nitekim Wunafe WUNAFEMIDAO (wunafe dinlemeyen) tabiri ağır bir anlam
taşımakta, Wunafe taraflarına çok ciddi sorumluluklar yüklemektedir.
Bu
özelliklerine rağmen Wunafe, genel anlamda bir Xabze kuralını doğurmaz,
sadece o olaya ve o duruma özgüdür. Ancak, eğer Wunafe toplumun tüm
kesimlerini ilgilendirmek üzere sürekli ve genel anlamda bir sorunu
çözmüş ve toplum için uygulanması gereken kural koymuş ise, o takdirde
Wunafe bir Xabze’ye dönüşebilir.
