Hanceri’nin 'Pşı Ahecako' isimli povestinde ele aldığı gibi; 'Bjedughlar Adige boyları içerisinde en eskilerindenler.' Eski Adige söylencelerinde anlatıldığına göre, diğer Adige boyları Kuzey Kafkasya’ya yerleşmeye başladıkları dönemlerde, asırlardan beri Bzıp nehri ile Tuapse nehirleri arasında Karadeniz sahilinde oturuyorlardı. Uzun yüzyıllar boyunca bu topraklarda yaşarken çoğaldılar güçlü bir boy oldular, sayıları 60 bine ulaşıyordu. Söylencelerde anlatıldığına göre Bjedughları ellerinde tutan dört kardeşten türeyen dört beylik Hımış, Çeçan, Beğerseko ve Basteko'lar çeşitli sebeplerden ve toprakların yeterli gelmemesinden dolayı aralarında çıkan anlaşmazlıklar ve diğer sebeplerden dolayı dağılmaya başladılar.
Tarihbilimciler 1469 yıllından başlayarak 1515 yılına kadar
Bjedughların bu dört dalının yerlerinden ayrıldığını
belirtiyorlar.
Hanceri’nin Bjedughlara ilişkin anlattığı söylenceleri ise
ÇIRĞ A. ve JENETL' H. bilimsel olarak kanıtladılar. Bu
yazarların kaleme aldığı 18-19 yüzyılda Bjedughlar isimli
eserde Bjedughların kardeş dört beylik tarafından bu
günkü topraklarına taşındığı belirtiliyor.
Beğerseko beyi kendisine tabi olanları Kafkas dağlarının
kuzeybatısına götürerek Tsetse nehri kıyısına yerleşti fakat
burada uzun süre kalmadan Thaç'ağ ormanı taraflarına gittiler.
Bjedughların bu dalının daha sonra Mehoş olarak
anılmaya başladığı Adige tarihinde yer aldı.
Basteko beyine tabi olanlar ise Kafkas dağlarının kuzeybatı
yamaçlarına giderek Karadeniz sahiline Natukuayların
yakınlarına Çopsın nehri vadisine yerleştiler. Oturdukları bu
nehir vadisinden dolayı Bjedughların bu dalına Çopsın
denilmeye başlandı. Çopsınlar Bjedugh adını muhafaza
etmediler, üzerinden ne kadar zaman geçtikten sonra olduğu
bilinmemekle birlikte o tarihlerde sayıları 200 bine ulaşmış
olan büyük Adige boyu Natukuayların arasına karıştılar,
onlarla kaynaştılar.
Hımış ve Çeçan beyleri ise ilk önce Psekups ve Pşışe
nehirlerinin doğduğu havzaya yerleştiler. Kemguy Beyi BYAZRIKO
Boletıko'nun bu çok hoşuna gitmedi. Bjedughların son büyük
beyi (пщышхо) HACEMIKO Tarhan'ın oğlu bilimadamı HACEMIKO
Temteç'in (1848-1907) aktardığına göre Hımış ve Çeçan
beylerinin yerleştikleri toprakları kendi toprağı sayan
Boletıko Beyi 'Üzerine yerleştiğiniz topraklarda yaşamanıza,
eğer beyliğimi kabul edip tabiyetime girerseniz müsade
edeceğim' dedi. Bjedughlar bunu kabul etmeyince üç gün süren
bir savaş yapıldı. Bu savaşta Bjedughlar özgürlüklerini
muhafaza edebildiler ve yerleştikleri toprakları korudular.
Savaşın ardından Boletıko beyi ile anlaştılar. Bu olaylar
neticesinde Boletıko beyi Bjedughlara büyük bir şölen
düzenledi.
Bjedugh Beyi, -HACEMIKO Temteç'in yazdığına göre- Bjedughlar
dünya üzerinde Adige boyu olarak yer almaya başladıklarından
itibaren çok zorlukla karşılaştılar, çok yer değiştirdiler,
çok yerede yerleştiler fakat kendi isimleri ile Adige ulusunun
bir dalı olarak kalmayı başardılar.
Bjedughların dalı olan Hımışey ve Çeçanay'ı ele alacak olursak
başlarına ne geldiyse özgürlüklerini koruyarak daha büyük
boyların arasında erimeden, nereye göç etmek zorunda
kaldılarsa da birbirlerinden ayrılmadan hep ittifak içerisinde
yaşayarak özgürlüklerini korudular. Hala da varlıklarını
sürdürüyorlar. Bjedughların bu iki kolu eski dönemlerden
itibaren günümüze kadar Bjedugh ismini muhafaza edenler.
Y.N. Turanske'nin yazdığına göre 18. yüzyılın sonlarında
Bjedughlar (Hımışey ve Çeçanay) kırk bin kişi
kadardılar. 19. yüzyıl sonlarında Rusya'ya dahil olduklarında
Yekatarinador'a bağlı Psekups okruğuna bağlandılar. O
tarihlerdeki sayıları ise 12 bine düşmüştü. O tarihlerde bütün
Psekups okrugunda yaşayanların toplam sayısı 16 bin 725
kişiydi. Bu sayıya, bölgede yaşayan tüm Bjedughların yanısıra
Rusya idaresinin aralarına iskan ettiği diğer Adigelerde
dahildi.
19. yüzyılın sonlarında Rus-Kafkas savaşı bitimi ardından bu
günkü Tehutemıkuaye rayonu topraklarında 7 bin 639 kişi
yaşıyordu. Burada Bjedughların yanısıra bölgeye iskan edilmiş
olan Shapsugh, Natukuay, Abadzehlerde vardı.
Adige Cumhuriyeti arşivinde bulunan belgelerin gösterdiğine
göre rayonda bulunan köyler arasında Bjıhekuaye bin 136
yaşayanı ile en büyük köydü. Diğer köylerde ise; Tehutemıkuaye
– 1.064, Lahşıkuaye - 837, Afıpsıp - 842, Pseytıku - 759,
Haştıku - 639, Natukuaye - 625, Şıncıye - 411, Grıvun - 394,
Tığurğoy - 340, Tlevustenhable - 299, Kozet - 293 kişi
yaşıyordu. Rayona Grıvuneler 1897 - 1898 yılları arasında
iskan edildi. Natukuayeler ise 1924 yılına kadar gelmeye devam
ettiler.
18 Mayıs 1874 yılında Rusya İdaresi tarafından Bjıhekuaye'de
sayım yapıldı. Köyde toplamda 180 aile yaşıyordu. Bu aileler
şu sülalelerdendi.; Hatitler - 14 aile, Şövmızlar -12,
Çermıtlar - 11, Barçolar, Kalekutler, Tırkular, Hutımlar 10'ar
aile, Layıko, Pçenışuayeler, Jajiyler sekizer hane,
Hadıpaşoler - 7 aile, Bjıhakolar, Derbekolar, Natholar,
Neğoylar dörder hane, Becaşeler, Açumıjlar, Yedıcler, Huajlar
üçer hane, Behler, Goşlar, Yenıhular, Koblıler, Naç'eler,
Nıbeler, Siç'ılar, Sultanlar, Şavğoyjıyeler, Tl'ıyeler,
Hotkolar, Tseyler ikişer hane, Bğaneler, Beğuşeler, Casteler,
Zeykolar, Kezençler, Kuylar, Şavolar, Şıhançeriyeler,
Şhalaholar, Şhanıkolar, Hutlar, Huneler, Huadeler, Hakuneler,
Çuyakolar, Şevcenler birer haneydi.
1874 yılında toplam köy nüfusunu oluşturan bin 136 kişinin
548'i erkek 588'i kadındı. Barınılabilecek ev sayısı ise
236 idi. Köylüler 317 at, 2 bin 098 inek, 103 manda, 254
keçi, 2 bin 741 koyun besliyorlardı ayrıca 258 kovan arı da
vardı.
Cumhuriyet arşivlerinde bulduğumuz belgelere göre Bjıhekuaye
köyünde farklı Adige boylarından aileler yaşıyorlardı.
Bu köyde yaşayan Bjedughlar; Barço, Bjıheko, Derbeko,
Degumıko, Kezenç, Kalekuteko, Layiko, Neğoy, Nıbe, Pçenışuaye,
Şovmız, Şevoj, Şhanıko, Tl'ıye, Tırku, Hadıpaşo, Hatit, Huade,
Ç'ermıt, Hotko ve Şevcenler, Natukuay ve Shapsughlar;
Açumıj, Bğane, Berseg, Beğuşe, Caste, Yenıhu, Jane, Kıtıj,
Kade, Natho, Şavo, Sult'an, Şhalaho, Tl'ıpıy, Tırkuav, Hah,
Hune, Haç'ako, Abadzehler; Bal, Bah, Becaşe, Ğış,
Yenemıko, Yedıç (Pşıhuzeko), Jajiy, Tl'ıbzıvu, Heşavo, Huaj,
Hut, Tsey, Çuyako
