OSMANLI ARŞİVLERİ ve ÇERKESLER

Tarih: 04/R /1276 (Hicrî) ( Miladi 1859/60)
Dosya No:147,Gömlek No:43,Fon Kodu: A.}DVN.
Çerkes Ançok Kabilesi’nden ve Rusya tebeasından muhacirlerin Osmanlı Devleti tarafından gösterilen yerlerde iskan edilenlerinin listesi.

İZAHAT: Gördüğünüz gibi Çerkesya’nın Abdzax bölgesinde bir soylu aile olan Ançoklar, bu belgeye göre bir kabile olarak gözüküyor.Doğrumu? Değil tabiki.Çerkeslerin tarihi ve sosyal yaşayışları Osmanlı sistemine,Kabileci anlayışına pek uygun olmadığından bu şekilde kendilerine göre hatalı izahatlar ve anlatımlar mevcuttur.Çerkesler de Kabile,Boy sistemleri yoktur.Çerkesler atalarından kaldığı şekli ile yerleşik bir halktır ve eyaletler, site devletleri şeklinde yaşamlarını devam ettirdiler.Göçebe de değillerdi.Çerkesce de zaten, kabile ve boy anlamına gelecek bir kelime bulunmamaktadır.Çerkesler sadece Aile,Sülale müessesesine önem verirlerdi.Kimlerdensin diye sorulduğunda “Wu l’akho sıt?”, hangi sülaleden olduklarını söylerlerdi.”Ben Abdzax’ım, şuyum buyum” demezlerdi.Neredensin diye sorulur “Tede wuşış?”  “Abdzaxdanım, Şapsığdanım,Kabardalıyım” v.s. denirdi.Abdzax,Kabarday,Bjeduğ,Şapsığ gibi isimler Çerkesya’nın eyaletleridir,bölgeleridir ve tarihte yönetim şekilleri biribirinden farklılıklar gösterirdi.Kimisi aşırı Feodal, Pşi(Bey) ile yönetilen-köleci bir sistemle, kimisi de Pşı(Bey)’i olmayan,en çoğu Qork denen soylu bir sınıfın/ailenin olduğu daha demokrat ve halkçı bir sistemle yönetilirdi.Bu kabilesel izahatlar Osmanlı coğrafyasında ortaya çıkmıştır.Çünkü Türk dilinden etkilenme sürecinin bir sonucudur bu.Çerkesce “boyun nedir,hangi kabiledensin” şeklinde soru sorulmasa da, cevap olarak diasporada bazı bölgelerde hatalı olsada “Abdzax’ım,Şapsığ’ım” şeklinde cevap verilir.Neredeyse bu kanıksanmış bir hale gelmiştir.Çerkesya’da ise böle bir ayrım bulunmamaktadır.Çerkesya bayrağında ki 12 yıldızında Çerkes kabilelerini temsil ettiği görüşüde bu kanksanmışlığın bir sonucudur ve doğru değildir.3 çapraz okun da 12 yıldızı temsil eden eyaletlerin birliğini vurguladığı birçok kaynakta geçer.

“Çerkes halk demokrasisi, amerikan demokrasisinden iyi işliyor. İnsanların özgürlükleri konusunda duyarlı olmaları, toplumu ilgilendiren bütün sorunların açık olarak görüşülmesini gerektirmektedir.”James S.Bell (Çerkesya’dan Savaş Mektupları.)

Tarih: 30/M /1278 (Hicrî) (Miladi 1861/62)
Dosya No:230
Gömlek No:16
Fon Kodu: A.}MKT.MHM.
Çepni karyesinde bulunan araziye Çerkezistan’dan gelen muhacirlerin yerleştirilmesi.

İZAHAT: Görüldüğü gibi Çerkezistan tabiri bir ülke adıdır.Bölge adı kullanılmış olsaydı Kafkas muhacirleri denirdi.Dedelerimizin babalarının doğum yerleri olarakta Osmanlı nüfus kayıt örneklerinde Çerkezistan yazmaktadır.İlgililere duyrulur.

Tarih: 21/C /1304 (Hicrî) (Miladi 1886/87)
Dosya No:2
Gömlek No:14
Fon Kodu: Y..PRK.DH..
Adapazarı’nın Sapanca Nahiyesi’ne bağlı Şadiye Karyesi’ndeki Çerkes muhacirlerin erkek nüfusu ve hane miktarı.

İZAHAT: Burdada görüldüğü gibi Çerkeslerin Osmanlı arşivlerinde nüfusları ayrıntılı olarak ele alınıyordu.Erkek nüfusun özellikle ele alınması asker temini açısından önemliydi!

Tarih: 28/C /1294 (Hicrî) (Miladi 1877/78)
Dosya No:128
Gömlek No:14
Fon Kodu: Y..EE..
Çerkesler ve Abazalara iane toplanmasına çalışılacağı, yeni icad tüfek ve rovelverferin ise Mısır askerinin izinli olanlarının silahlarından tedarik edilerek gönderileceğine dair Mısır Hidiviyeti’nden telgrafname.

İZAHAT: İşte Çerkes tanımı kimler için kullanılıyorun açık izahatı.Çerkesler ve Abazalar olarak ele alınıyor.Bir başka belgede de daha ayrıntılı göreceksiniz bu durumu.

Tarih: 1199 (Hicrî) (Miladi 1784/85)
Dosya No:21
Gömlek No:1011
Fon Kodu: HAT
Şeyh Mansur kasasına dair Soğucak tarafından Çerkes lisanıyla gelen mektup ve tercümesi arz edilmiş olduğu ve Soğucak’a bir vezir başbuğ(Gürcü asıllı Ferruh Ali Paşa.S.Daur) ile top ve mühimmat gönderildiği ve hediyelerin de gönderilmek üzere olduğu ve Şeyh Mansur’a ve kabailin celbine ne veçhile yardım lazımsa Soğucak muhafızına yazılacağı ve Ruslar ahdi nakz ederler ise Kabartaylar, Lezgiler,Abaza,Çerkes ve Tatarlardan birer kol Balta üzerine ve Kırım tarafına sevk olunacağı ve donanmanın da hareketi hakkında arz olup yukarısında Abdülhamid I’in gayret gösterilmesi ve tanzimleri hakkında benim vezirim başlığıyla hatt-ı hümâyûn vardır.

İZAHAT: O dönemler Çeçenistan’da İmam Mamsur’un din savaşı başlamış ve Ferruh Ali Paşa’da buna destek ve Müslümanlığı yaymak için Çerkesya’ya gönderilmişti.Soğucakkalesi bu şekilde kuruldu ama sonraları Ali Paşa yerine geçen paşalar ve uygulamaları hoş karşılanmadı ve kale Çerkesler tarafından yıkıldı.Bunun dışında belgeden Çerkesce bir alfabenin olduğunu ve yazıldığını görüyoruz ( Bu mektup mutlaka bulunmalıdır).Onun dışında burada da Çerkes,Abaza ve Kabartay ibareleri mevcut.Çerkes ve Kabartay isimlerinin ayrı ele alınmasının nedeni; Kabartay Çerkeslerinin aşırı Feodal/Prens yönetimleri ve ayrı devletleşme süreçleri ile alakalıdır.Kabarda eyaletinin bağımsızlığının Ruslar tarafından 1739 Belgrad antlaşması ile tanınması ve adınında Cherkasy olarak kabul edilmesi örneğinde olduğu gibi.Oysa burası Çerkesyanın bir eyaletidir ama tek başlarına bağımsızlığı tanınmış büyük bir bölgeydi ayrıca.O nedenle bir çok tarihi belgede Çerkesyalılar ve Kabardalılar ibareleri Avrupalı çalışmalarda da görülmekteydi.Ayrıca1926’da yapılan Sovyet Nüfus Sayımında da Kabardalı Çerkesler hariç tutularak diğer tüm Adıge halkları Çerkes olarak gösterilmişti, onlar ise Kabardey.Bu onların Çerkes(Adıge) olmadığını izah etmez.Tarihi Kabarda ülkesi ve tarihsel gelişimi nedeniyle böyle bir algı oluşmuştur.Bağımsızlığını kaybettikten sonra 19.yy larda Kabarda, nihayet Çerkesya’nın bir parçası olarak anılmaya başlanmıştı.

Tarih: 09/C /1270 (Hicrî) (Miladi 1853/54)
Dosya No:71
Gömlek No:100
Fon Kodu: HR.MKT.
Ticaretle iştigal etmek üzere Dersaadet’e gelip giden Çerkezlerin Trabzon’dan memleketlerine gitmelerinde kendilerine engel olunması.

İZAHAT: İşte bu değerli belgede de, Çerkeslerin geri dönme taleplerinin nasıl engellendiğini görüyoruz.Aynı tavır, vatanlarından sürülen Çerkeslerinde geri dönme taleplerine karşın gösterilmekteydi.

Tarih: 23/B /1313 (Hicrî) (Miladi 1895/96)
Dosya No:109
Gömlek No:53
Fon Kodu: Y..PRK.ASK.
İngiltere Sefareti tercümanlarından Mösyi Şili’nin İzmit ve Adapazarı’na gelmesi ve Ermeni ve Çerkeslerle münasebetlerinin sebebinin tahkikatı neticesinde Ermenileri teşvik etmek maksadında olduğunun anlaşıldığı.

İZAHAT: İngilizlerin Çerkeslerin peşini Çerkesya’da olduğu gibi Osmanlı topraklarında da bırakmadıklarının bir göstergesi.Yardımlarının gayet basit kaldığı ve samimi olmadıklarını Çerkesya’nın bağımsızlığı mücadelesinde görmüş olmamızdan dolayı; Çerkesler onlara Osmanlı topraklarında pek güvenmediler.Bu belgede de eğer doğru ise sadece Ermenileri etkileyebilmiş oldukları görülüyor.

Tarih: 29/Z /1327 (Hicrî) ( Miladi 1909/1910)
Dosya No:81
Gömlek No:44
Fon Kodu: Y..PRK.BŞK.
Çerkeslerin örf, âdet ve dini inançları hakkındaki bazı rivayetlerin doğru olup olmadıklarının araştırılmasına dair sorular.a.g.y.tt

İZAHAT: Ne gibi rivayetler dolanıyordu o zamanlar pek bilgim yok ama, Müslüman olup olmadıkları konusunda sanırım kuşkular mevcuttu.Mesela 1666’lar da Evliya Çelebi , Kafkasya gezisinde karşılaştığı Çerkeslerin Müslümanlığını yadırgıyordu.Çünkü Çerkesler İslamı duyarak tanıdılar, yaşayarak değil.Yahudi dininden Hazar devletinin hakimiyeti nedeniyle Arapların İslami Fethi Kafkasya’ya direk etki edemedi.Sadece Dağıstan ve Çeçenistan’da etkileri oldu.Bu nedenle Çerkesler İslamla zamanında ve bizzat halife/elçileri ile muhatap olarak tanışamadılar.Çerkes’lerin Müslümanlık ile tanışmaları Kırım hanlarının Kafkasya ile olan münasebeti ile birlikte gündeme geldi isede kabul görmemiş,çok sonraları Dağıstan ve özellikle Çeçenistan’ın İslami mücadelesi ile etkileşim olmuştur.İlk olarakta Çeçenistan’a komşu Kabarda bölgesi ile bu süreç başlamış, sonradan Çerkesya’nın tamamına yayılmıştır.Osmanlıya sürgün edilmeleriyle birlikte tam anlamıyla İslamla(Hanefi Mezhebi) tanıştıkları ve Müslüman oldukları bir gerçektir.Çünkü diğer Kafkaslı Müslümanlar büyük sürgünden(1864) önce başka mezhepler ve aşırı dinci tarikatlara mensuplardı.Çerkeslerde bölgelere göre değişken olmakla birlikte, kendi dinlerini ( benzeri olmayan bir pagan inanışı veya semavi olmayan bir din,Hristiyanlık v.s.) yaşıyorlardı ve bu mezheplerin aşırılığı,uygulanan şeriat düzenin katılığı nedeniyle İslama geçmekte pek istekli olmadılar.