Eskiden Adıge köylerinde yapılan at yarışlarının büyük çoğunluğu dafezeh’e * denilen at yarışları idi ve bu yarışlar ölen kişi veya kişilerin anısına yapılırdı.Günümüzde yapılan bu tür yarışlar ise eğlence amaçlı yapılmaktadır. Ölen kimse için yapılan her faaliyet h’ade ıus** olarak adlandırılır, bu yarışlar da aynı kategori içerisindedir. Bu yarışlar ölen kimse için yapılan bu tür hayır işlerinin en önemlisi olarak kabul edilir, böyle günlere köyün yaşlısı genci istisnasız herkes katılırdı. Bu anma yarışları ölen her yaşlı veya veya genç için yapılmaz, bu tür törenler genellikle orta yaşlarda ve hayatın en güzel çağındayken acıklı bir şekilde yaşamını yitiren insanlar için
yapılırdı. Bu yarışlar şöyle tertip edilirdi : Eskiden ölen birisinin anısına atını yormak,terletmek,ölen kişinin anısına at binmek sevap olarak kabul edilirdi. Bu düşünceden hareketle katılacak insanları da teşvik etmek ve ödüllendirmek amacıyla böyle bir etkinlik düzenlenirdi. Bu tür yarışlar mutlaka ramazan bayramı gününe veya kurban bayramı gününe denk getirilir, başka günlerde yapılmazdı. Bu tür bir yarışı tertip edecek olan kimse en az bir ay öncesinden hazırlıklara başlardı. Satın alınan çok miktarda ceviz ortasından ip geçecek şekilde delinir, ince çubuklardan yapılan mezar korkuluğu, eyer, kalpak, araba ve benzer gereçlerin modelleri yaptırılarak bunların üzerine içerisinden ip geçirilmiş ceviz dizileri bağlanırdı. Gömlek, kamçı, üzengi vb. biçimlerde hazırlanan bu eşyalar mutlaka yarışlara katılacak at sayısına göre yeter miktarda yapılırdı. Aynı zamanda bu gün için çok çeşitli yemekler hazırlanır, kurbanlar kesilirdi. Gün yaklaştığında bir hafta öncesinden çevredeki tüm köylere haber verilir ve çevrede iyi koşu atları olanlar o gün için hazırlanarak yarışlara gelirlerdi.Haber verilmese bile bir şekilde bu yarışları duyan herkes gelip katılabilirdi,bu ancak takdir edilir hiçbir şekilde olumsuz olarak değerlendirilmezdi. Yarış günü önceden bütün hazırlanan her şey köyün dışında yarışların yapılacağı alana taşınır,bu tür yarışları eğer öyle denk gelmişse aynı anda iki üç cenaze sahibi aile birlikte tertip ederlerdi. Öncelikle bu yarışların düzenlenmesini ve yürütülmesini üstlenecek bir grup seçilirdi. Bu yarışları izlemek üzere insanlar çok büyük ilgi gösterirler ve yoğun bir katılım olur,yaşlılar hazırlıkların olduğu yere gelerek hazırlanan h’ade ıus için birlikte dua ederler ve bundan sonra atı ve eyeri olan herkesin katıldığı anma başlardı. Bir grup atlı öne çıkarak cenaze sahiplerince hazırlanan çeşitli eşya modellerini alır, dört nala araziye çıkarıp gezdirerek atları yorulduğunda geri getirirlerdi.Daha sonra bir başka grup aynı şekilde çıkar ve bu böyle devam ederdi. İşte bu törenin adı dafezeh’e imiş . Daha sonra atlılar sepetler içerisinde hazırlanan cevizleri alır, insanların arasında gezerek serperler, o zaman Xeku’de henüz ceviz yetiştirilmediği için insanlar kapışırlarmış bu serpiştirilen cevizi. Sonrasında ise hazırlanan yemekler insanlara dağıtılır, genç yaşlı herkese ikram edilirmiş. Tüm bu seremoniden sonra, yarışlar için seçilen heyet yarışa katılacak atları cinslerine yaşlarına göre çeşitli gruplara ayırır daha sonra da yarışlara geçilirdi. Yarışları kazananlara hazırlanan bu sembolik model eşyalar verilir ve bu şekilde hem katılan bir ödül almış,hem de ölü sahibi görevini yerine getirmiş olurdu. Bu tür yarışları tertip etmek çok büyük masraf ve imkan gerektirdiği için o dönemlerde çoğu aile yapamazdı böyle bir organizasyonu. Bu yarışlar özellikle Cılahsteney bölgesinde çok önemsenirdi, onların da bu geleneği yakın komşuları olan İnguşlardan aldıkları bilinmektedir. Bu şekilde büyük yarışlar tertip etmeye gücü olmayanlar ise ölen kişinin eşyalarını ortaya koyarak yarış tertip ederlerdi,kazananlara da bu eşyalar ödül olarak verilirdi. Şapsığlarda yiğit bir kişi öldüğünde veya öldürüldüğünde “Aşşe ğet’ılhıj şı gaje – Silah bırakma yarışı” yapılırdı. Ölen kişinin silahlarını eşyalarını ve giysilerini atına bağlanarak araziye çıkartılır, bir ağaca veya dikilen bir direğe atı bağlarlardı. Atlılar belirlenen yarış noktasından start alırlar ve direğe bağlı atın yanına ilk yetişen beğendiği silahı giysiyi veya eşyayı almak üzere,ata bağlanan eşyalar bitinceye kadar herkes bir şey alırdı. Ölen bir kişi için Cılahstneyde erkekler ve kadınlar hepsi yüksek sesle ağlarlar, Kaberdeylerde ise sadece kadınlar ağlar, erkeklerin ağlaması makbul kabul edilmez. Eskiden Kaberdey köylerinde erkek bir ağıtçı bulunurdu.Birisi öldüğünde bu kişi giysisinin eteği kemerine sıkıştırılmış, kıyafetinin kolları sıvalı bir biçimde ortada dolaşır,başsağlığı için gelen grubu ağlayarak kapıda karşılar ve ölenin yakınlarının yanına götürürdü. Başsağlığı sonrası yine aynı kişi grubu kapıya kadar yolcu eder gelen yeni grubu içeri alırdı. Eskiden bir cenaze olduğunda herkes mezarlığa gitmezdi,ölenin yakınlarına başsağlığı diledikten sonra herkes kendi işine döner, cenazeyi ölenin yakınları ve akrabaları gömerlerdi. Dafezeh'e : Ceviz renginde,ceviz kaplı bir şeyi gezdirmek anlamına gelir. H'adeıus : Ölenin ruhu için yapılan ayin,verilen yemek,dağıtılan erzak,kesilen kurban vb. Günümüzde kurban kesilerek dağıtılması biçiminde devam etmektedir.
