Çerkeslerde, başka dillerde tam karşılığı olmayan kelimeler, başka diller ile tam ifade edilemeyen bazı kavramlar vardır. Wınafe’ de bunlardan biridir. Genel olarak bir karar alma / uygulama mekanizmasını içerir ve “ zı wınafe yaş’ri...” diye başlayan cümlelere çok sık rastlanır.
Çerkeslerde genel olarak tüm toplumla ilgili çözülmesi gereken bir sorun oluştuğu zaman veya aileler arasında köyün düzenin bozabilecek bir problem oluştuğunda bunun kalıcı olmasına izin verilmez yöredeki tüm halkın temsilcilerinin katılımı ile '' Jıle Wınafe '' yapılırdı. Uzunyayla' da da bu uygulama uzun bir süre devam ettirildi. Gerek toplumsal gerekse aileler arasındaki bir çok sorun devlet erkine ulaştırılmadan konuşma ve diyalog ile bu şekilde çözüme kavuşturulması yoluna gidilirdi.
Toplumun tüm temsilcilerini katılımı ile yapılan Jıle Wınafeye uymak neredeyse mecburi bir durumdu. Buna uymayan olursa, tüm toplum tarafından her ortamda dışlanma tehlikesi ile karşı karşıya kalırdı ama genellikle de bu alınan kararlara uyulurdu. Jıle Wınafe ye uymamanın yaptırımlarıda sert olurdu. Öyleki, bazen,” Di hade wıkıtehankım, wi hadey dınıtehankım / Cenazemize katılma, cenazenizede katılmayız ” dedikleri bile olurdu.
Çerkeslerde ölümle sonuçlanmış anlaşmazlıklar, olaylar diğer toplumlara nazaran çok azdır ve bütün zamanlarda her köy için ancak bir iki defa olmuştur. Böyle bir olay durumunda, olayın niteliğine ve büyüklüğüne göre, kuaje wınafe veya jıle wınafe şeklinde, komşu köylerden veya daha geniş bir katılımla oluşturulan bir heyetle konu bir çözüme kavuşturulur.
Burada esas amaç” yemıkur di kuaje, di jıle kıdırenej” düşüncesi ile olayın dışarı yansıtılmadan, dışarıdan bir müdahaleye meydan vermeden, başkalarını karıştırmadan çözmek ve böylelikle toplumun itibarını korumaktır.
Bir keresinde, Uzunyayla’ nın bir köyünde bir olay olmuş ve bir şekilde bunun çözülmesi gerekmişti. Bunu haber alan komşu köylerden oluşturlan bir grup, konuyu çözmek üzere bu köye gelirler. Bu gibi durumlarda genellikle varılan kararlara kimse itiraz edemez ancak bu sefer taraflarda bazı itirazların olduğu görülür. Bunları duyan uzlaştırıcı heyet her iki taraftan sözü geçen iki kişiyi çağırırlar ve “ Biz bir çözüm ortaya koyacağız, eğer siz bu alınan karara uymayacaksanız biz hemen köyden ayrılıyoruz, kendi sorununuzu da kendiniz çözünüz “ der. Bunu üzerine itirazlar sona erer ve her iki taraf uzlaştırılarak olay çözülür.
Şüphesiz şehirleşme ile birlikte şartlar çok değişmiştir ancak Çerkeslerde çok eskiden var olan bu kültür günümüz şartlarına uyarlanarak, politik konularda da olmak üzere toplumumuzu ayrıştırma potansiyeline sahip tüm alanlarda uygulanabilir.
Toplum ile ilgili bir karar almak, toplumsal bir sorunu çözmek için haşeş de toplanan herkese fikri sorulur, '' We l'o jıp ar / sen ne düşünüyorsun? '' diye. Herkesin bu konuda düşüncesi alınır, farklı farklı görüşler ortaya çıkabilir ama en sonunda bir karara varılır. Bazende, Wınafe sırasında fikirleri alınmak, tecrubelerinden yararlanılmak istenen uzak / yakın köylerdeki bilge yaşlılar arabalar yollanarak getirtilir.
Wınafe’de, her ne kadar şartlar gereği erkek ağırlığı görülse de, bir konu hakkında “ L’o abı jiar? “ diye bilge kadınlara da gidilerek görüşleri alınır. Eski Çerkes söylenceleride, hikayelerinde ve masallarında bilge Çerkes kadınları ön plana çıkmakta; Wınafe yapan, yol gösteren, liderlik yapan, erkeklerin gölgesinde kalmayan kadınlar. Bu duruma, Uzunyayla da söylenmiş olan söylencelerde de sık sık rastlanmakta. Bunlardan biride, 1978 yılında Uzunyayla’lı Uerıuate anlatıcısı Ğule’ nin anlattığı '' Зи Пщыц1эр к1уэду зи Фызыц1эр 1уа '' isimli söylence. Hikayenin kahramanı yine bilge bir Çerkes kadını..
Herkes olaya dahil edilir ve bir wınafe yapılır
Muhalefet her zaman vardır ama çoğunluğun kararı toplumun ortak kararı olarak ortaya konur. Alınan karara uymamayı kimse aklından geçirmez çünkü toplumdan dışlanacağını bilir. Çerkesler, '' Wi bzage wi gon l'ape ş'etej ''derler. Bunu yaparken toplumun değerlerine zarar verebilecek durumlar ortaya çıkarsa bunlar dışarıya yansıtılmamaya, içeride çözülmesi amaçlanır.
Çerkesler ortak kararlar alıp birlikte hareket edemeyen rastgele topluluklar değildir ve ortak akıl oluşturup uygulama kültürü ezelden beri vardır. Büyüklerimiz bir araya gelme, bir araya getirme, uzlaşma, uzlaştırma, ortak karar alma, wınafe yapma ustalarıydı.
Dünü ile bugünü bağdaştırmak gerekiyor.
