“Şimali Kafkas Cemiyeti” Osmanlı döneminin etkin Çerkesleri tarafından, ağırlıklı olarak siyasi faaliyetlerin yürütülmesi için kurulmuş bir Cemiyet. Özellikle 1918 Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin tanınması için yaptığı çalışmalar oldukça etkili. Kafkas Diasporası için önemi tartışılmaz olan bu Cemiyet hakkında Araştırmacı-Yazar Aydın Turan tarafından kaleme alınmış olan makale, zengin kaynakçası ve içeriğiyle dönemin önemli olaylarına da ışık tutuyor…
Not: Makalenin tamamı, en alttaki, kaynakça ektedir.
ŞİMALİ KAFKAS CEMİYETİ NİZAMNAMESİ
Madde 1- Aşağıda ikinci maddede yazılı gayelere hizmet etmek ve genel merkezi İstanbul’da olmak üzere erkekler ve kadınlardan oluşan “Şimali Kafkas Cemiyeti” kurulmuştur.
Madde 2- Derneğin izleyeceği gayeler: Kuzey Kafkasya’nın asli unsurlarının milli haklarını savunmak, elde etmek ve adı geçen unsurlar arasında kardeşlik, milli dayanışma ve yardımlaşmayı kurmak ve güçlendirmek; milli karakteri geliştirmek, ilimler ve uygulamalı bilimleri (ulûm ve funûnu) ve özellikle milli eğitimi yaymak ve genelleştirmek; sanat ve ticareti teşvik, yetim çocukları ve yardıma muhtaç aileleri himaye; hastalıklara karşı mücadele ile milli nüfusu arttırmak ve soyun saflığını korumaktır.
Madde 3- Dernek ikinci maddede belirtilen gayelere ulaşmak için herşeyden önce milli dilleri yazılı hale getirerek, milli okullar kurarak milli eğitimi yayacak ve genelleştirecektir. Milli unsurlarının bulunduğu yerlerde şubeler açacak, çeşitli dillerde gazete ve broşürler yayımlayarak ve gereken diğer vasıtalarla tarihini ve milli haklarını uygarlık dünyasının karı ilan edecek ve savunacaktır. Diğer milli kurumlarını oluşturarak milli ve medeni ihtiyaçlarını sağlayacaktır. Milli unsurlar arasında derneğin fikirlerini yaymak üzere, Dernek Genel Merkezi tarafından İstanbul’da bir gazete ve ayrıca bir risale (broşür) yayımlayacaktır.
Madde 4- Örgüt : Dernek İstanbul’da bulunacak olan bir genel merkez ile şubelerden ve bazı mıntıkalarda (yörelerde) birkaç şubeden oluşan ve mıntıkanın adını taşıyan ikinci derece merkezlerden oluşacaktır. İkinci derecedeki merkezler (merakız-ı tâliyye) Genel Merkez ve şubelerdeki ikinci derece merkezler tarafından tayin olunacaklardır. Genel Merkez, “Thamate Kurulu” ve “Genel Merkez Yönetim Kurulu”ndan oluşmaktadır. “Thamate Kurulu” ve “Genel Merkez Yönetim Kurulu” onikişer, İkinci Derece Merkez Kurulları yedişer ve şube kurulları beşer kişiden oluşacaklardır. Bir şube kurulundan biri başkan, diğeri sorumlu katip ve diğerleri üyelerdir. “Thamate” ve “İkinci Derece Merkezler” Kurulları üç yıl için, diğer kurullar birer yıl için seçilirler.
Madde 5- Kuzey Kafkasya milli unsurlarına (halklarına) mensup herkes (kadın veya erkek) derneğin gayelerini kabul etmek koşuluyla derneğin üyelerinden olabilir. Ancak oy kullanma hakkına sahip olabilmek için onsekiz yaşından aşağı olmamak ve en az ayda yirmi kuruştan ibaret bir para ödemeyi kabul etmiş olmak şarttır. Ölümünden önce önemli bir miktar para veren ve bağışlayan veya ölümünde önemli bir gelir vakfeden ve vasiyet eden, olağanüstü hizmeti görülen kişiler “şeref üyesi” (Aza-ı mübeccele) sayılırlar.
Madde 6- Seçim Usülü : Şubelerin yönetim kurulu her şubenin sınırı içinde bulunan üyeleri tarafından – her bir unsurun temsilcisi bulunacak şekilde – yapılacak genel toplantı ile seçilir ve “Genel Merkez”e bildirilir. Genel Merkez Yönetim Kurulu, ululen her şubenin seçip göndereceği birer kişiden oluşan murahhasların (delegelerin) yılda bir defa akdedeceği Kongre tarafından, bu kongreye katılan üyeler arasından seçilecek yirmidört kişi arasından “Thamate Kurulu” tarafından seçilerek atanır. Bu gayeyle İkinci Derece Merkez (Merakız-ı Tâliye) Kurulları da mıntıkasındaki şubeler tarfından aynı şekilde her yıl bir defa seçilir. “Thamate Kurulu”, tüm şubelerin genel üyelerinin üç yılda bir toplanmasıyla ve gizli oy yöntemiyle seçecekleri kişilerden en çok oy alanlar aldıkları oy sırasıyla seçilirler. “Thamate Kurulu”nda, her milli unsurdan mutlaka bir kişi bulunacaktır. Üç defa “Thamate Kurulu”na seçilen ve atanan kişi bu kurulun daimi üyelerinden biri olur.
Madde 7- Genel merkez yönetimi, ikinci derece merkezler ve şube kurulları üyeleri muvazzaf, yani ücretli ve sorumlu olacaklardır. Bu nedenle daimi toplantı halinde bulunacaklardır. Bu gayenin ilk yapılacak genel kongre ile sağlanmasına değin bu kurulların üyeleri fahri olarak görev yapacaklardır. Thamatelerin hakk-ı huzuru vardır.
Madde 8- Görevler : Thamate Kurulu derneğin genel gayelerinin gerçekleşmesiyle görevli en yüksek kurulu ve dernek tüzüğünün nigehbanı (bekçisi, gözcüsü)dır. Derneğin genel gayeleri ile ilgili iş ve konuları genel merkez yönetim kuruluna tevdi eder. Thamate Kurulunun emrinde özel bir katip bulunur. Genel Merkez Yönetim Kurulu, Thamate Kurulu’nun nezareti altındadır. Derneğin sorumlu katibi Yönetim Kuruluna dahildir. Yönetim Kurulu bütçe, eğitim, hukuk, sağlık, istatistik gibi iç kısımlara bölünür. Bu kurula dernek üyelerinden yardımcı ve fahri olarak devamlı üyeler alınabilir. Thamate Kurulundan bazıları müteehassi bulunduğu bu kısımlardan birisine ayrıca başkanlık edebilir. İkinci derece merkezler ve şubeler yönetim kurulları da genel olarak Genel Merkez Yönetim Kurulu gibi görevlerle meşgul olmak üzere üyeleri arasından görevleri paylaştırır. Yönetim Kurulu, kararlarından infaz ve icrasını kendi yetkisi dışında gördüklerini usulen Thaate Kurulunun görüş ve onayına arzeder. İki kurul arasında anlaşmazlık doğduğunda her iki kurulun genel eclis halinde toplanmasıyla ve oy çokluğu ile kararlar alınır. Thamate ve Yönetim Kurulları her yıl toplanacak olan genel Kongreye karşı müştereken sorumludurlar.
Madde 9- Kurullarda genel görevin cereyan tarzı hakkında ayrıca bir iç tüzük tanzim olunacaktır.
Madde 10- Çalışmanın cereyan tarzı: Genel Merkez ile İkinci Derece Merkezler ve Şubelerin yönetim kurulları daima faaliyet halinde bulunacaklardır. Her toplantıda bir başkan atanacak ve bütün görüşmeler kayıt ve zaptolunacaktır. Thamate Kurulu hiç olmazsa haftada bir defa toplanır. Her bir şubenin yönetim kurulu, Genel Kongrenin toplanmasından üç ay önce bir yıllık çalışmasına, gelirleri ve harcamalarına, gelecek yıl hakkındaki isteklerine ve şubenin genel durumuna dair ayrıntılı bir raporu Genel Merkeze verecektir. Genel Merkez de Derneğin bütününe dair aynı tarzdaki ayrıntılı raporunu Genel Kongreye arz etmeye mecburdur. Genel Kongre (Zeuç’e) her yıl Teşrinievvel ayının onbeşinde toplanır. Bu toplanma bir ay kadar devam eder. Kongreyi usulen Thamate Kurulu açar. İlk toplantıda kongre üyelerinin belgeleri incelendikten ve toplantının yapılması için gerekli üyenin mevcut bulunduğu belirlendikten sonra Thamate ve eski Merkez Genel Yönetim Kurulları üyeleri de dahil olduğu halde genel bir meclis halini alır. Bu toplantıya katılanlar arasında gizli oy usulüyle bir başkan, bir başkan yardımcısı ve üç katip seçildikten sonra diğerleri muhtelif inceleme ve çalışma encümenlerine ayrılırlar.
1- Geçen yılki çalışma dönemine ait bütçe,
2- Geçen yılın çalışmaları incelenir.
3- Gelecek yıla ait işler.
4- Gelecek yıla ait bütçe kararlaştırışır.
5- Gelecek yıla ait Genel Merkez Yönetim Kurulu seçilir.
6- Dernek tüzüğü hakkında gerekiyorsa incelemede bulunulur. (Tüzüğün değiştirilmesi ve yeniden ekler yapılması, kongre üyeleri tarafından gelecek teklif üzerine Kongre üyelerinin çoğunluğu tarafından kabul edilmek şartıyla yapılır).
7- Kongre, görüşmelerine ait ve o yıla mahsus bir broşür hazırlayarak yayınlar.
Madde 11- İşbu tüzük ilk teşekkül edecek Genel Kongrede (Zeuç) incelenmek ve onaylanmak üzere geçici olarak yayınlanmıştır.
(Sadeleştirilmiş metin için bkz: Sefer E. Berzeg – “Şimali Kafkas Cemiyeti Nizamnamesi’ Hakkında Bazı Notlar ve Şimali Kafkas Cemiyeti”, Kafkasya Gerçeği, Samsun, 1991,No:3, s:30-32)
EK-II
ŞİMALİ KAFKAS CEMİYETİ’NİN ŞUBELERİNE AİT TALİMAT
Madde 1- Bütün Şimali Kafkasyalılar bir büyük aile ve bir millet adı ile kabul edilecek ve bir ayırım yapılmaksızın her ferdi arasında birlik, dayanışma ve karşılıklı hürmet geçerli olacaktır. Tüm şubeler, belirtilen bu düşünceyi açıklayarak destekleyeceklerdir.
Madde 2- Çerkes kıyafeti ve adetleri fertler tarafından eksiksiz halde muhafaza ve takviye edilecektir.
Madde 3- Her bir şube, mıntıkasında oturan Kafkasyalıların nüfusu hakkında örneği mektup içine konulmuş şekilde, her sene bir istatistik cetveli tutacak ve bunun bir suretini düzenli şekilde genel merkeze gönderecektir.
Madde 4- Bütün çocuklar (kız ve erkek) için ilk öğrenim mecburi olacak, fakir ailelerin çocuklarına şube ve cemaat tarafından ücretsiz öğrenim gördürülecek, giyim ve yeme içme masrafları karşılanacaktır. Bu maksatla, önemli her bir köyde veya birbirine yakın iki – üç köy namına milli ilkokullar açılacak, ilköğretim milli öğretmenler ve vasıtalar ile yapılacaktır. (İlkokul programı projesi mektup içinde bulunmaktadır). [Oluşturulacak] milli okullarda eğitimin başarılı olabilmesi için her şubenin merkezinde bir öğretmenokulu kurulması ve buraya, öğretmenlik yapabilecek kişilerin 3’er ay devam etmelerinin sağlandıktan sonra, ellerine birer vesikanın verilmesi gerçekleştirilecektir.
Madde 5- Senelik hasat sonrasında, her köyün elde edeceği ürünün ve diğer kazançların zekâtı, hükümete resmen vereceği aşar vergisinden başka, köy cemaati tarafından, bir yerde toplanarak korunacaktır. Zekâtın 1/5’i İstanbul’da genel merkezin ve diğer 1/5’i köyün bağlı bulunduğu şubenin idare heyetinin ve 3/5’i de o köyün okul ve diğer cemaatlerince yapılacak müşterek milli harcamalara tahsis edilecektir. Köye ayrılan 3/5 oranındaki zekatın bir bölümü Kafkas milletinin genel ihtiyat sermayesi olmak ve gerektiğinde Kafkasyalıların hayırlı bir ihtiyacı için genel kurul kararıyla harcanmak üzere korunacaktır. İş bu ihtiyat sermayesinin (aynî ya da para) değerlendirmeye verilmesi ve milletin genel menfaatleri doğrultusunda kullanılması için genel merkezden ayrıca talimat gönderilecektir.
Madde 6- (a) Milli nüfusun arttırılması, hiç olmazsa şimdiye kadar gerek muhaceretlerde, gerekse savaşlarda uğranılan kayıpların giderilmesi için (b) fıkrasına uygun olarak evliliklerin kolaylaştırılması ve (c) fıkrasına uygun olarak sağlık önlemlerinin yürürlüğe konulması ve (d) fıkrasında öngörüldüğü tarzda sefalete, fakirliğe karşı diğer tedbirler kullanılacaktır.
(b) Gençlerin zorlanmadan aile teşkil ederek, geçimlerini temin etmeleri bakımından düğün harcamaları mümkün olduğunca azaltılacak, gönderilen düğün hediyeleri kurulan ailenin desteklenmesi maksadına yönelik bulunacaktır. Bir taraftan erkeklerin çok eşli evliliklerden caydırılması yönünde çalışmalar yapılırken, bekarların da mümkün olduğunca çabuk yuva kurmaları doğrultusunda faaliyet gösterilecektir. Bu hususta öncelikle (thamatelere) yaşlılara önemli görevler düşmektedir. Fakir olanlara yuva kurmaları için cemaat tarafından yardım edilecektir.
(c) Bölgesindeki milli unsurların sağlıkları ile ilgilenmek ve çeşitli hastalıklarla telef olmalarını azaltmak her bir şubenin önemli vazifeleri arasındadır. Bu maksatla tüm şubelerin noksansız olarak bölgelerinde hemşehrilerden bir doktor, bir sağlık ocağı ve bir eczane bulundurulması, köylerde hüküm süren her türlü gizli ya da açık bulaşıcı hastalıklar, sosyo – psikolojik bozukluklar hakkında ciddi incelemeler yapılarak, bu hastalıkların bulaşmasına ve devamına karşı gerekli tedbirlerin alınması ve yürürlüğe konulması gereklidir. Bu sağlık görevlileri ile eczaneler mümkün olduğunca tedricen desteklenecektir. Aile teşkilinde adayların bedenen sağlıklı ve güçlü olmasının sağlanması fevkalade önemlidir. Doğan çocukların sütanneye verilmesi usulü bundan sonra mümkün olduğunca kaldırılacak, sıhhi yönden bir sakıncası bulunmadıkça, her annenin kendi çocuğunu bizzat emzirmesi, kendi aile terbiyesi içinde büyütüp yetiştirmesi ön plana alınacaktır. Bölge halkının sağlık kurallarına uygun, içilecek suların temiz olması, köyler dahilinde kesinlikle bataklık bulundurulmaması, var ise kurutulması, bu tarz yerlerde iskandan kaçınılması, hususi ve umumi tuvaletlerin yapılması, alkollü içkilerin yasaklanması, ahırların evlerden tamamıyla ayrı ve uzak yerlerde kurulması ve temizliğe son derece özen gösterilmesi gerekir.
(d) Milli unsurları fakirlik ve sefaletten kurtarmak cemiyetin en önemli görevidir. Her ailenin, diğer bir aileye yük olmadan, tam tersine kendi geçimini temin edebilecek bir güce eriştirilmesi gereklidir. Dolayısıyla hiç bir ferdi (kadın-erkek) hiç bir zaman, kış ve yaz işsiz bırakmamak, devamlı ve geçici kazanca yönelterek teşvik etmek, onları yeterli miktarda araziye ve gelire kavuşturmak gereklidir. Çalışamayacak derecede bulunan aciz ve fakirlere ve hanelerinde erkek olmayan kadınlara veya büsbütün fakir ailelere ait arazilerin işlenmesinde yardımcı olmak cemiyetin önde gelen vazifelerindendir.
Madde 7- Mevcut sanayiden, bilhassa günlük hayat için gerekli olan (gömlekçilik, dokuma bez, çorap, kalpak, ayakkabı, elbiselik, çuha, yamçı, kilim, dokuma sanayi, tezilik, demircilik, saraçlık, marangozluk, duvarcılık, mimarlık, taşçılık, nalbantlık, peynircilik) her türlü ihtiyacı temin etmek üzere, ardından teşvikte bulunulacak, pahalı dahi olsa kendi mamüllerimiz tercihen kullanılacak ve bu sayede sanayimizin korunması ile gelişmesi sağlanacaktır. Alışveriş edilen dükkanların hemşehrilerimiz tarafından açılmış olması ve diğerleriyle rekabet edebilmesi için köylerde oturanların bu dükkanlardan ihtiyaçlarını karşılamaları çok önemlidir.
Madde 8- Milli sermayelerle milli şirketler vücuda getirilecek ve bu şirketlere halkın katılımı teşvik ve temin edilecektir.
Madde 9- Irkın saflığını koruma ve Çerkes aile hayatını daha çok müreffeh kılmak pek önemli olduğundan, Çerkes gençlerinin Çerkes kızları ile evlenmelerini sağlamak ve Çerkes kızlarının Kafkasyalı olmayan unsurlarla, özellikle sadece servete tamah edilerek aslı ve soyu belli olmayan ve hatta soyluluğunu yitirmiş şahıslara verilmesi menedilecektir. Yine Çerkes aile hayatında eşleri sıkı kayıtlar altında tutan ve [özellikle]gelinlik hayatını çok zorlaştıran eski adetler kaldırılarak, herkes için rahatlığı ve mutluluğu sağlayacak surette, [yaşadığımız]asıra uygun olarak geliştirilecektir.
Madde 10- Şubelerin yönetim kurulları esas itibarıyla, milletin ilim, fen ve çağımızın gerektirdiği vasıtalarla aydınlatılmasında görev alacak elemanların seçiminde ve görevlendirilmesinde aile şöhreti ve asaletten ziyade, tahsili, mevkii ve iş durumu gözönüne alınacak; cemiyetin merkezinde olabildiğince her Kafkasyalı unsuru temsil eden fertler yeralacaktır. Yönetim kurulu icraatında herhangi bir unsura öncelik vermeyecek, faaliyetlerini bütün unsurlara eşit olarak yöneltecektir. Her köyün öğretmesi, [öğretmeni yoksa imamı], ve o köyün Thamatesi köyün bağlı bulunduğu şubenin fahri temsilcisidir.
Madde 11- Her şubenin idare merkezlerinde, ayrıca tüm milli okullarda birer kütüphane meydana getirilecek ve cemiyetin nizamnamesine göre halka yönelik gazete, risale vs. yayınlayıp bildirilecektir.
Madde 12- Her şube bir senelik faaliyeti sonrasında İstanbul’da yapılacak genel kongreye, 10 teşrin tarihinde merkezde bulunacak şekilde bir temsilci gönderecek ve bu temsilci aşağıdaki maddeler dahil, raporunu cemiyetin genel merkezine teslim edecektir.
1: 3. madde gereğince nüfus istatistiki.
2: 4. madde gereğince okul sayısı, yeri, devam eden öğrenci (kız-erkek) miktarı. Köyde tahsil çağında bulunan 7-15 yaş arasındaki çocuk (kız-erkek) sayısı.
3: Şube mıntıkasında 1 sene içinde gerçekleşen evlilik, boşanma, doğum ve ölüm rakamları.
4: Milli kıyafetin yaygınlık derecesi.
5: Yönetim kurulunun senelik gerçek geliri, genel giderleri (öğretmen, doktor, vs…); gelecek yılda gerçekleşebilecek muhtemel harcamalar, muhtemel gelirler, yani bütçe; her bir köyde zekatlardan meydana gelen genel sermaye miktarı.
6: Şube mıntıkasında nakil ve göçlerle ortaya çıkan değişiklikler (milli nüfusun ve ailelerin ne kadarı bölge dışına ya da bölgeye naklolmuştur).
7: Milli sanayiinin ve ticaretin gelişme düzeyi (Bölgede ne gibi sanayi ve ticaret uğraşıları vardır. Tarımın geliştirilmesi için yapılan çalışmalar, tohumların ve tarlaların ıslahı ve zırai aletlerin yaygınlığı).
8: Şube mıntıkasında halkın genel sağlık durumu. (Sadeleştirilmiş metin için bkz: Berat Bir – “Şimali Kafkas Cemiyeti’ ve Şubelerine Gönderdiği 1919 Tarihli Bir Talimatname
