““ Her türlü örgütten ve araçtan mahrum olan Çerkesler”in Rusya”ya karşı bu kadar uzun süre direnç göstermelerindeki sır ve hikmeti isteyenler için şu iki sebepten başka bir şey bulamadım.Birincisi: Herkesi sosyal görevini yapmaya zorlayan sosyal his, ikincisi:fertler arasında kahramanlık konusunda rekabet bulunmasıdır.Kahramanlık rekabeti yalnız Rus askeri birliklerini seyrekleştirmiyor.Aynı zamanda Kafkasya”ya güzide kahramanların vatanı olmak şerefinide veriyor.
Çerkes delikanlıları ile kızlarının toplantılarda serbest ve beraberce bulunmalarında erkeklerin mert ve nazik terbiyeleri de önemli bir etkendir.Çünkü kızların hürmet ve rağbeti erkeğin şöhretindedir.Kızların mertlik konusunda tesirlerini göstermek için bir Çerkes şiiri şu anlamdadır:
““Kız delikanlının yiğitlik şöhretini yeter görmediği için ona varmak istemiyor.Delikanlı da şiddetli savaşlara sahne olan ABUK Vadisindeki taş ve topraklar üzerine akıttığı kanını cesaretine delil olarak gösteriyor.Fakat kız diyorki: Tüfeğe karşı gitmek cesaretinin örneği ise de asıl kahramanlık,yerleri titretip ağaçların yapraklarını düşüren müthiş topa hücum etmektir”“
Milli ruhu gösteren bu şiir eş şeçme konusunda Çerkes kızlarına hakim olan temiz duyguları,delikanlıda görmek istedikleri büyüklük derecesini belirtiyor.Onlarda;yapma gösterşi,yalancılık henüz samimiyet ve hakikatin yerini almamıştır.
Kızların delikanlıda böyle yüksek vasıfları aramakta ne derece haklı oldukları 1886 tarihinde BAJ ailesinden bir kız, düğününde geçen bir olay güzel bir örnektir:
Düğünün sonuda doğru HATYAKUE (Düğünü idare eden yöneten kişi) bir latifeye başvurur ve delikanlılardan bahşiş almak için kızların en güzelini dansı bitirdiği zaman geri çekilmeden önce ““bırakmayacağım”“ diye bağırır.Bunun üzerine kız da bir müddet geri çekilmeyerek meydanda durur.O sırada delikanlılar güya kızı kurtarmak için Hatyakue kıymetli silah vb. değerli şeyler verirler.
İşte bu tören sırasında Hatyakue”nin koltuğundan yere düşen bir tabanca patlayarak kurşunu ayakta duran Bajkue Canpolat”ın güzel kızına isabet eder kurşun kızın bacağını delip geçer.Bu büyük yaranın acısından ağlamak,bağırmak değil;telaş ve ufak bir teessür eseri göstermeyi bile asil ruhlu Çerkes kızının kibarlığına aykırı sayan kız,yaralandığını hissettirmemek için adet gereğince iki tarafında bulunan teşfiratçı iki kıza kollarını daha sıkıca tutmalarını söyler ve ancak biraz geri gittikten sonra ayakkabılarını dolduran kanların yerde görülmesiyle yaralı olduğunun farkına varılır.
Bu ruhtaki kızların sosyal terbiyede önemli bir amil olmaları, ana oldukları zaman rakipsiz kahramanlar yetiştirmeleri kadınlığın olgun bir örneğinin ifadesidir.
