1763 yılında Doğu Çerkesya(Kabardey) Mezdegu’de kale inşa edilmişti. Daha doğrusu Kabardey’in işgalinin başlangıç noktası oldu.
1774’te Rus çarlığıyla Osmanlı imparatorluğu Küçük Kaynarca anlaşmasıyla Kabardey Rusyaya ilhak edildi. Burada her iki ülkeye ait olmayan toprakları nasıl paylaştıkları ve orada yaşayan insanları kendi çıkarları doğrultusunda nasıl kullandıklarını belirtmek gerekir.
1777 itibaren çar Mezdegu ve Azov arasında kaleler inşa eder. Bunlardan bir kaçı Yekatarinodarsk. Georgiyevsk, Soldat…
1778 yılında Kabardey prensleri(Pshı) o kaleleri yıkmak için, çarın askerlerine karşı silahlı mücadeleye başladılar. İlkinde, 1778-1798 yıllarında, Kabardey özgürlük savaşına çoğunlukla zengin, güçlü ailelerin belirlediği insanlar önderlik ediyorlardı.
Onlar politikayı iyi biliyorlardı. Askeri anlamda büyük yetenekli, becerileri olan insanlardı – prenslerden(Pshı) Atejıko İsmahil, Adıldjerıye, Atejiko Hamırze ve onlar gibi niceleri…
İkincisinde, 1799-1807 yıllarında, özgürlük mücadelesinde Kabardey’de özellikle öne çıkan imam Abıko İshak‘ın önderlik ettiği gurup.
O savaş <<şeriat savaşı >> olarak anıldı.
Üçüncüsünde, 1808 den 1825 e kadar süren savaşın sonunda Kabardey toprakları işgal edildi.
Çarın Batı Çerkesya üzerinde planladığı işlerin devamlılığının sürmesine damgasını vuran II. Yekaterina’nın direktifiyle, Pshıze(Kuban)nın sağ bölgesine Kazakları göç ettirmek üzerinedir. O yıllarda Karadeniz Kazak ordusu oluşturuluyor ve ardından Batı Çerkesya’da yaşayan Çerkeslere karşı Kazakları kullanıyorlardı.
Çerkeslere karşı yapılan saldırılar Çar’ın 1829 yılında Edirne barış anlaşmasını imzalaması sonucu şiddetlendi. O anlaşmada Osmanlı imparatorluğu Pshıze (Kuban) ötesi Çerkesya’yı Rus çarlığına bırakıyordu.
Gerçek olan şu ki ne Osmanlı İmparatorluğu nede Rus Çarlığı Çerkesya’ya sahip değildi. Çerkesler ile Osmanlı arasında ticari-ekonomik ilişkiler vardı, ancak Osmanlıya bağlı olmaları söz konusu değildi.
Rusya’nın ise avantajlı yanı 1828-29 yıllarındaki savaşta Anap’ı işgal etmiş olmasıydı.
Rus Çar’ının nihai kararı sonrasında Çerkesya işgal edilecek, Çerkeslerin özgürlükleri Rus ordusunun zoruyla ne pahasına olursa olsun ellerinden alınacaktı. Ancak bağımsızlığı için mücadele eden Çerkes Ulusu bu karara karşı durdu.
Bu bağımsızlık mücadele savaşları üç bölüme ayrılabilir : 1829 -1840 yılları, 1840 -1859 yılları ve 1859 – 1864 yılları.
Kuzeybatı Kafkasya’da yaşayan Çerkeslerin bağımsızlık mücadelesi 1864 yılında sona erdi. Çar, Çerkesya’yı ele geçirdi. Yüzbinlerce Çerkes Osmanlı imparatorluğuna sürüldüler. Tüm ulusumuza büyük trajediler yaşatan Rus Çar’ı Çerkeslere soykırım uyguladı ve sağ kalanları da vatanlarından sürdü.
Çerkesler ile Rus orduları arasında yapılan bu orantısız savaş ve politik mücadelede Çerkes kahramanların ve önderlerin isimleri ulusal folklorumuzda yerlerini aldılar :
Shırıko Tıghuj, Khorelh’ıko Hamırz, Brakıy Lhepshhach, Aldjerıyeko Kushıku, Khırcızıko Ale, HepseuwHejuaghu, Hatıghu Sheban, Daur Hepach, Hakhupeko Cherıy(Tharkhuakho), Haudeko Mamsır, Pceshe Dol, Aceko Hekar, Pceshe Hadjebiram, Hıtıku Haghuch, Zeishu Kasbolet, Zaneko Seferbıy, Zaneko Karebatır Seferbıy oğlu, Chuthak’ume Kambolet, Berzedj Hadj İsmail Degumıko, Berzedj Hadj Djırandıku Degumıko, Shıupak’oSheumız, Sherel’ıko Tıghujıko Kızbech, Sheudjen Djırandıku, Wurım Djankhot, Atejıko İsmahil, Atejıko Adıldjerıy, Atejıko Hamırz, Abıko İshak, Aytechıko Djambolet, Kesey İsmahil.
Berzedj Hadj İsmail Degumıko (1766 -1846 ) – Wubıh önderlerin en ünlüsü. Karadeniz kıyısında yaşayan Wubıhler ile Çerkeslerin bağımsızlık mücadelesinde önderliği paylaştı. Karadeniz kıyısında Çarın yaptırdığı kalelerin ele geçirilme mücadelesinde önderlik etti.
Berzedj Hadj Djırandıku Degumıko – İsmail’in kardeşinin oğlu – (1804 -1881) – Özgürlük mücadelesi veren Wubıhlerın, Shapsıghlerın, Natıkhuaylerın, Abdzahlerın önderlerinden. Kafkas savaşının sonlarına doğru Çerkesya Devletinin birliği ve bağımsızlığı için mücadele etti. 1861 yılında oluşturulan ”Özgür Çerkes Meclisi” lideriydi.
Shıupak’o Haudeko Mamsır – Natıkhuay Asil(Work) ailesinden. 1830-1840 yıllarında Çerkeslerin politik ve askeri mücadelesinin öne çıkan liderlerindendi.
Shıupak’o Sheumız – Rus – Kafkas savaşında Natıkhuayelerin önderiydi. Ordu ve savaş konularında çok becerikli bir liderdi.
Sherelh’ıko Tıghujıko Kızbech (1777-1840) – Çerkeslerin bağımsızlık mücadelesinde öne çıkan kahraman önderlerden. Shapsıgh asil(work) Sherelh’ıko sülalesinden. Çerkes folklorunda yiğitliği ve mertliği üzerine izler bırakmıştır. ”Çerkesya aslanı ”olarak biliniyordu.
Shırıkhuko Tıghuj – Natıkhuaye Asil(Work). 19 YY. Çerkes bağımsızlık hareketinin savaş önderlerinden. Tarihi şarkılarda ismine çok rastlanır ve Çerkes folklorunda izler bırakmıştır. Kafkasya dışında Avrupa ülkelerinde nam yapmış yiğit bir kahraman.
Khorelh’ıko Hamırz – Shapsıghların yiğit ordu komutanı ve politikacı. Besleney Abat’e ile birlikte İstanbul’a, Osmanlı Sultanı ile görüşmeye gitmişti. Khorelh’ıko Hamırze Osmanlı Sultanı ile yaptığı görüşmede Osmanlı’nın Çerkesya’ya yardım eli uzatmasını ümit ettiklerini iletti. Khorelh’ıko Çerkesya’nın politik durumunu çok iyi biliyordu. Bütün ciddiyeti ve çabası ile ülkesinde ki durumu iyileştirmenin peşinde idi.
Bırakıy Lhepshhach – Shapsıghların en ünlü önderlerinden. Yiğitliği haricinde askeri bilgisi de yüksekti. Adıgey Cumhuriyeti Humaniter enstitüsü hazinesinde bulunan tarihi yazılardan anlaşılacağı üzere Bırakıy Lhepshhache, General Zass ile karşılaştı. Zass onun ne kadar büyük bir yiğit olduğunu iyi biliyordu. Bu nedenle ona Rus ordusuna katılmasını teklif etti. Lhepshhach’enın cevabı ise ”Ölümü kabul ederim, senin teklifini kabul etmem” oldu.
Aldjerıyeko Kushıku – 19. Yüzyılın ilk 30 ve 40 yıllık döneminde Çerkesya’nın askeri ve politik liderleri arasında en tanınanları arasında yer aldı. Bu Besleney Prensi’nin(pshı) yiğitliği üzerine söylenen tarihi şarkılarda onun mensubu olduğu halkına karşı olan içtenliği ve Rus’a karşı yürütülen savaşta hiçbir şeyden sakınmadan mücadele ettiği anlatılır.
Khırtsıjjıko Ale – Abdzahların yiğit önderi Ale, vatanına olan sevgisinin had safhada olduğu ve bu kutsal duygu ile vatanı için her an can vermeye hazır bir şekilde Çerkes özgürlük mücadelesinde bulunmuş bir lider olarak tarihimizde yerini almıştır.
Chuthak’ume Kambolet – Ademiye sülalesinden, Ch’emguy prensi (pshı) Boletıko Djancherıy’nin yanında yer alıyordu. Kambolet ordu birliklerinin oluşturulmasında büyük yetenekleri vardı ve bu birliklere önderlik ederek Çar ordusuna büyük kayıplar verdirmiştir.
Nepseuw Hejuaghu – Shapsıghların özgürlük mücadelesinin yiğit önderlerinden idi.
Sheudjen Djırandıku -Kabardey, Ferzepe savaşında bazı ordu birliklerine önderlik yaptı. Bu savaşta sert bir mücadele verdi.
Wurım Djankot – Kabardey, Ferzepe savaşında en çok mücadele verenlerden birisi.
Atejıko İsmahil ve Adıldjerıye – Kardeşler. 1794 yılında Kabardey’de yaşayanlar ayaklandığında onlara önderlik etmişlerdi. Onlar binlerce insanı etkiliyorlardı.
Abıko İshakh – İslam dinine hizmet edenlerin elçisi olarak 1799 – 1807 yıllarında Kabardeylerin yaptıkları özgürlük mücadelesinin, bir bölümünde önderlik etti. O, şeriat mücadelesi idi.
Aytechıko Djanbolet ve Khesey İsmahil – Kabardey prensleri (pshı), Rus Çarı ile anlaşamayarak Pshıze(Kuban)nın arkasına yönelmişlerdi ve askeri harekete önderlik ederek özgürlük mücadelesini ileriye götürmüşlerdi.
Zaneko Sefebıy – Heghayk Prens(pshı) soyundan . Batı Çerkesya’nın politik ve askeri durumlarına ilişkin yüksek bilgi ve yeteneği vardı. Yaşamı boyunca Çerkeslerin özgürlüğü için mücadele etti. Zaneko Seferbıy’ın en çok özlemini duyduğu ve mücadelesini verdiği şey Çerkesya’nın özgürlüğüne kavuşmasıydı.
Zaneko Kherebatır – Seferbıy’ın en küçük oğlu. Babasının vefatından sonra Çerkesya meclisinin başlangıcından itibaren Çerkeslere önderlik edenlerden arasında yer alır.
Khusht Mıhamet (1826 – 1869 ) -En çok değer verilen ve saygı duyulan Çerkes önderlerinden biriydi. Çerkes meclisindeydi ve 1862 yılında Çerkesya’nın elçisi sıfatıyla İngiltere’de temaslarda bulundu. Rusya’da ki tarihi belgelerde onun ismi değişik şekillerde anılıyor: Wish Hasan Efendi ve Efendi Hasan.
