Kural
olarak, görevin gerektirdiği nitelikleri taşıyan ya da taşıyabilen
herkes thamate olarak seçilebilir ya da görevlendirilebilir. Ancak
burada bazı konuların daha açık olarak açıklanması gerekir kanısındayım.
Her şeyden önce thamate olabilmek için:
1) Akıl ve anlayış sahibi olmalıdır.
2) Fiziksel ve zihinsel engeli bulunmamalıdır.
3) Üzerine almış olduğu görevin bilincinde ve bilgisinde olmalıdır.
4) Kişisel olarak yeterli deneyim birikimine sahip olmalıdır.
5) Üzerine almış olduğu görevi (thamatelik görevini) başarabilecek kadar yetenekli olmalıdır.
6) Duygu ve düşüncelerini ifade edebilme ve ikna edebilme yeteneğine sahip olmalıdır.
7) Suçlu ve toplumsal yaşama ters düşen bir aileden gelmemelidir.
8) Kendisi toplumun gözünde davranışları ve sözleri ile güvenilir ve inanılır bir kimse olmalıdır.
Bunların dışında konuk olmaması, Adige olması gibi ayrıntılı özelliklerde vardır.
Adige
xabze kesin olarak bu özellikleri ararken geç zamanlarda özellikle bazı
Adige gruplarında feodalitenin gelişmesi, sınıfsal konumun güçlenmesi
sonucu, thamate seçilenler genellikle asil olarak adlandırılan aile ve
kişilerden tercih edilmiştir. Hatta daha kötüsü sanki thamatelik genetik
olarak geliyormuş gibi bir anlayışın yerleşmesi de söz konusu olmuştur.
Adige
xabzenin zamanla Work xabze olarak anılmaya başlaması ne kadar yanlış
olmuşsa, thamate ve thamateliğin de bu şekilde anlaşılma ve uygulanması o
derece yanlış olmuştur. Ne var ki her iki olguda toplumumuzda bir
gerçeklik olarak yaşanmıştır, var olmuştur. Kanımca sağlam bir toplum
kurmak istiyorsak, klasik anlamda Adige xabzenin anlayışına kesinlikle
dönmemiz gerekmektedir. Kaldı ki günümüzde bu anlayış önemli ölçüde hem
Kafkasya’da hem de diasporada değişmiştir.
Nasıl thamate Olunur?
Yukarında
belirttiğimiz gibi, temel kural, thamatenin seçilmesi ya da
görevlendirilmesidir. Bu seçimlere ilk dönemde topluluğun hemen her
bireyi katılmıştır. Hatta Kabardey tarihinde belirtildiği üzere ayakkabı
giyen herkes bu seçimlere ve xabze yapan toplantılara katılmıştır.
Ancak toplulukların gelişmesi ve sayısal olarak çoğalması gibi olguların
ortaya çıkmasıyla halkın tümünün katılımı yavaş yavaş delegelerin
katılımıma dönüşmüştür. Nitekim aşağıda göreceğimiz thamate çeşitleri bu
açıdan sınıflandırılmıştır.
thamate
olabilmek için her şeyden önce kişisel olarak yukarıda saydığımız
özellikleri taşımak gerekir. Bu özellikleri taşımayan kimse ailesi ve
kendisi kim olursa olsun thamate olarak seçilemez ve görevlendirilemez.
Bunun dışında thamate seçilmesini gerektiren sorunun ya da olayın doğmuş
olması gerekir. Elbette, sonuçta da seçilmesi ya da atanması gerekir.
Bunların dışında belirli thamatelikler için zaman içerisinde Çarlık ya
da Osmanlı halifesinden onay alındığı olaylarda olmuştur. Özellikle PŞI
olunması durumlarında bu karşımıza çıktığı gibi, daha alt guruplardan
thamade olabilmek için PŞI'nın onayı gerekmiştir.Bunların ayrıntısına
böyle bir yazıda girmenin olanağı yoktur. Umarım kitap çıktığı zaman bu
yazıda belirtilen konuları ilgilenen okuyucu bütün ayrıntıları ile
öğrenme olanağı bulacaktır.
Seçilmeden thamate olunur mu?
Yukarıda
temel kuralın seçim ya da görevlendirme olduğunu, thamateliğin bir
aileye ya da kişiye yaşam boyu verilmediğini belirtmiştim. Ancak toplum
yaşamında bunun istisnalarını sıkça görmek her zaman olagelmiştir. Buna
karşın, bu şekildeki thamatelik istisna olarak kalmıştır. Bunlara
ilişkin birkaç örnek vermek gerekirse:
1) thamate olarak seçilmediği halde thamatenin ya da toplumun verdiği görevleri
çok iyi ve sürekli olarak yerine getirerek thamatelik özelliğini
kişiliğinde toplayan kimseler, seçilmediği halde toplum gözünde thamate
statüsünde algılanmıştır.
2) Savaşlarda, bireysel kahramanlıklarda bu durum söz konusu olmuştur.
3)
Toplumda bilge insanlar çıkmıştır. Bunlar, olay çıktıkça ya da sorun
oldukça kendilerine danışılan, seçilmedikleri ya da
görevlendirilmedikleri halde, doğal olarak sürekli thamade statüsünde kabul edilmişlerdir.
4) Son zamanlarda seçimsiz olarak PŞI'lar tarafından bir çeşit atama biçiminde bazı kişilere thamate görevi verilmiştir.
5) Bunların yanında Pşıların thamateliği de zaman zaman söz konusu olmuştur.
Thamatenin görev ve sorumlulukları
Thamate olayına hizmet açısından bakıldığı zaman hiçte özenilecek bir statü değildir. Nedenlerini sıralayacak olursak;
1)
Öncelikle taşıması gereken özellikler ve yetenekleri seçildikten sonra
da görevi sona erinceye kadar taşımaya devam etmek zorundadır.
2)
Yemek yiyişinden giyimine, adım atışından konuşmasına, oturmasından
kalkışına kadar her türlü davranışına azami derecede dikkat etmek
zorundadır.
3) Beraberinde olan kişilerin maddi -manevi görevi süresince gereksinimlerini karşılamak ve onları korumak zorundadır.
4)
Davranışları ile görevini tam olarak yerine getirmek, ayrıca insani
ilişkilerinde beraberindekileri inandırmak ve doyurmak durumundadır.
Yerine göre hoşgörü sahibi, yerine göre ciddi bir gözlemci, yerine göre
yargılama
erkini kullanarak ceza verebilen, her koşulda xabze kurallarını çok iyi
bilip uygulayan bir kişilikte ve yapıda olması zorunluluğu vardır.
5)
Bütün bu görevleri yerine getirirken thamate alçakgönüllü ancak hareket
ve davranışları ile saygınlığı yaratabilen bir yapıda olmak
durumundadır.
thamate,
kendisini seçen ya da görevlendiren kişilerin ya da kurulların istek ve
direktiflerini yerine getirmekle yükümlüdür. Görevi bitirdiğini
geleneklere uygun olarak teslim edinceye kadar da onlara karşı
sorumludur. Doğaldır ki, thamatenin bu sorumluluğu yalnız onlara karşı
değil görevde bulunduğu sürece ilgili olan herkese karşı devam eder. Bu
sorumluluğa karşılık, thamate görevi boyunca tam yetkilidir. Çok ciddi
olaylar çıkmadıkça azledilemez. Şikayetçi olan şikayetini thamateyi
seçen ya da görevlendiren kurula bildirir. Görevi bittiğinde bu şikayet
yerinde görüşürse thamatenin yargılanması durumu vardır.
