ADIGE’HAM YA NISEŞE XABZER
Düğünlerin çokça yapıldığı şu yaz günlerinde benim de hazır bulunduğum düğün merasimlerinde pek çoğumuzun ne yazık ki XABZE’yi pek de iyi bilmediğimizi gözlemledim.
Çerkes’lerde Gelin Getirme Usulü
Düğünlerin çokça yapıldığı şu yaz günlerinde benim de hazır bulunduğum düğün merasimlerinde pek çoğumuzun ne yazık ki XABZE’yi pek de iyi bilmediğimizi gözlemledim. Bundan dolayı bu konunun irdelenmesinin gerekliliğine inanarak gündeme getirmeyi uygun buldum.
Gelenek ve görenekler bir toplumun mayasıdır, harcıdır. Çerkes’ler gelenek ve göreneklerine önem veren bir toplum olmalarından dolayı sosyal ve toplumsal yaşamlarında karşılaştıkları pek çok problemlerini bu sayede zorlanmadan çözmüşler, birlik ve beraberliklerini devam ettirmişlerdir. Günümüzde dahi farklı kültürlerin yoğun baskısı altında olmamıza rağmen aidiyetimizi kaybetmeden kimlik bilincimizin farkında olarak yaşıyor isek ki öyledir; gelenek ve göreneklerimize (XABZEMİZE) sahip çıkmamız sayesindedir. O halde unutulmaya yüz tutmuş olan güzel xabzelerimizin yeniden sosyal yaşantımızda gerekli yeri alması ve önemini koruması için yeri geldikçe Xabzelerimizin üzerinde durulması, konuşulması, bilinenlerin paylaşılması, unutulmak üzere olanların da yeniden hatırlanıp yaşatılması için özel bir gayretin gösterilmesi gerektiğine inanıyorum. Bu inanç ve düşünceyle “Düğün Merasimleri”nde yüz yıllardır Çerkes’lerin benimseyip uygulaya geldikleri Xabzelerini (geleneklerini) burada dile getirmeye çalışacağım.
Çerkes Düğünlerinde (Adıge Nıseşeleri) Xabzeye (geleneğe) göre su aşamalar kaydedilir:
I- Nıseşewunafe (Gelin Getirme Toplantısı)
Bu toplantı düğünden bir gece önce yapılır. Toplantıya düğüne gelen akrabaların Thamadeleri (büyükleri) ile köyden, mahalleden davet edilen Thamadeler katılır.
Toplantıda:
1- Düğün Töreninin sonuna kadar her konuda yetkili ve sorumlu olacak olan Nıseşe Thamadesi (Genel Thamade) ile Thamade Kodzesi ve yeterli sayıda genç kız ve erkeklerden oluşan yardımcıları seçilir.
2- Delin getirmeye gidecek olan gruba önderlik edecek Gelin Alayı Thamadesi ve Thamade Kodzesi seçilir; genç bir yardımcı (Pşavfe) da belirlenir. Bu toplantıda ayrıca Düğün Töreninin nasıl yapılacağı ile ilgili kararlar alınır. Seçilen Thamadelerin kimler olduğu ve alınan kararların uygulanması hususunda Thamadelere yetki verildiği Nıseşe Thamadesi (Genel Thamade) tarafından herkese duyurulur.
3- Üçüncü aşamada, düğün sahibine yardım olarak parasal katkı sağlamak amacıyla para toplanır. Bunun için görevlendirilen iki genç ellerinde kalem defter ile yardım edecek olanların adlarının karşısına verdikleri meblağı da yazarak paraları toplarlar ve toplanan parayı Gelin Alayı Thamadesine verirler. Thamade toplanan miktarı toplantıya katılanlara duyurduktan sonra, parayı gelin getirme esnasında gerekli harcamaları yapmak üzere Kodzesine (Yardımcısına) teslim eder. Bu paradan gelin getirme esnasında harcanandan artan kısmı Genel Thamadenin bilgisi doğrultusunda düğün sahibine verilir. Düğün sahibine yardım toplama işlemi düğün esnasında da devam ettirilir. Bunun için bu işle görevlendirilenlere düğünde bir masa tahsis edilmeli ve katkı sağlamak isteyenlerin adları ve katkıları yazılarak düğün sahibine teslim edilmelidir.
4- Bu işlemden sonra toplantıya katılanlara bir yemek verilir. Ayrıca toplantıda hazır bulunamayıp Gelin Alayına katılması uygun görülen genç kız ve erkeklere de özel olarak haber verilir.
5- Toplantının sonunda Gelin Alayı Thamadesi söz alarak gruba katılacakların, ertesi günü kararlaştırılan saatte, hareket edilecek adreste hazır bulunmalarını tembihleyen ve rica eden bir konuşma yapar.
II- Nıseşe Grubunun (Gelin Alayının) Yola Çıkması
Ertesi gün kararlaştırılan saatte gelin Nıseşe Thamadesi, Kodzesi ve gelin getirme grubuna katılacak olanların tamamı toplanırlar. Bu toplantıda:
1. Toplanan gruba kahvaltı türü bir yemek verilir. Kızların Thamdesi ve Kodzesi çağrılarak gelin almaya gidecekleri tanımaları sağlanır. Gelin Getirme Thamadesi de Kızların Thamadelerinin adlarını ve kimlerin kızları olduklarını, gelin alayına katılacak kızların sayısını öğrenir ve gerekli tembihleri yapar. Gelin Getirme Thamadesi, Nıseşe Thamade ve Heyetinden hareket etmek için izin isteyerek kalkar. Bu arada ev sahibi grubun ihtiyaç duyacağı yiyecek ve içecekler ile kız evine götürülecek olan hediye paketlerini hazırlayıp istendiğinde Thamadeye verilmek üzere ilgililere teslim eder, Thamadeyi de durumdan haberdar eder.
2. Nıseşe Thamadesi ve Heyeti Gelin Alayını yolcu etmek üzere avluya çıkarlar. Burada kısa bir uğurlama töreni yapılır. Törende, damat evinden yaşlıca bir baya (Halası veya soydan ikinci derecede yaşlı çocuk sahibi olmuş bir kadın), elinde “Bja” denilen (Bal veya şeker şerbeti) sunumla heyetin önüne gelir. Buna “Şesıbja” (Uğurlama şerbeti) denir. Bja’yı Nıseşe Thamadesine verir. Nıseşe Thamadesi, Gelin Alayı Thamadesine yönelik olarak hayırlı ve başarılı yolculuklar dileyen kısa bir konuşma yaparak, Bje’yi Gelin Getirme Grubunun Thamadesine verir. Bjeyi alan Thamade kendisine verilen Bja’yı alarak bir Xhaho (İyi dilekler konuşması) yaptıktan sonra Genel Nıseşe Thamadesine geri verir. Bu Thamade de Bja’den bir yudum alarak Bja’yı getirene iade eder. Bu törenin akabinde kızlar ve gençler arabalarına binerek hazırda beklerler. Thamadenin de arabaya binmesiyle yola çıkılır ve Gelin Alma yolculuğu fiilen başlamış olur.
3. Yolculuk boyunca Nıseşe Grubu, Thamadelerinin gözetiminde hareket ederler. Hiç kimse kendi başına hareket etmez, gruptan ayrılmaz, öne geçmez. Yolun uzun ve kısalığına göre molalar verilir, muhtelif ikramlar yapılır, oyunlar oynanır.
4. Kız evine yaklaşıldığı sırada Grup bir mola verir. Thamade tarafından görevlendirilen iki kişi kız ailesine gönderilerek, Grubun Thamadesinin ve Kodzesinin kimler olduğunu, kaç kişilik grupla gelmekte olduklarını, izin verilirse gelin evine gelineceğini bildiriler.
5. Gelin evi (Kız tarafı) da gelin almaya gelecekleri karşılayıp kızlarını gelin etmek üzere bir Thamade ve yardımcısı başkanlığında bir heyet oluşturmuş olarak beklemekte olurlar. Bu arada Thamade tarafından, gelen misafirlere “Hoş geldin” etmek üzere iki genç kız görevlendirilir. Thamade ve heyeti Gelin Alma Grubunu kabul edeceklerini bildirmek üzere bir kişiyi gelen habercilerin yanına katarak gönderirler. Gönderilen kimse kendi taraflarındaki Thamadenin ve Kodzesinin adlarını da belirterek Grubu buyur eder.
III- Kız Evindeki Törenler
Nıseşe Gup (Grubu) kız evine varınca, Kız Evindeki Thamade Kodze başkanlığında bir heyet tarafından avluda karşılanır. Kız evinin kızlar Thamadesi ve Kodzesi de gelen kızları karşılayıp buyur etmek için avluya inerler. Önce kızlar eve buyur edilir. Gelen Grup gece misafir edilecek ise karşılama heyetinin aldığı karar doğrultusunda kalacakları evlere dağıtılır. Dağıtım kararı Gelin Alma Grubu Thamadesine bildirilir. Dağıtıma gerek yok ise gelen grubun Thamadesi ve Kodzesi kız evinin misafir odasındaki Thamadelerin yanına buyur edilir.
Selam verilerek içeri girilince gelen grup ayakta karşılanır ve Kız Evi Thamadesi Gelen grubun Thamadesini sağ yanına alarak oturtur. Tabii olarak burada Kız Evinin Thamadesinin oturduğu yerin doğru belirlenmiş olması önemlidir. Grubun Thamade Kodzesi de yakın bir yere oturur. Thamadelere hizmet etmek üzere görevlendirilen Pşavfe de Thamadelerin oturduğu odanın kapısının hemen girişinde ayakta beklemekte olur. Bundan sonra kız evinde yapılanları şöyle sıralamak mümkündür:
1- Thamadeler Heyeti oturumu devam ederken daha önce Kız Evi Thamadesi tarafından görevlendirilen iki genç kız temsilci (Kız Evindeki Kızların Thamadesi ve Kodzesi) huzura gelerek gelen misafirlere “Hoş geldiniz” dedikten sonra sunulması gereken ikramları yaparlar ve geriye çekilip saygılı bir şekilde beklerler. Thamadeler kızlara teşekkür ettikten sonra da gerisin geriye çekilerek dışarıya çıkarlar. Kısa bir zaman sonra da Gelin Alma Grubunun genç Kız Thamadeleri aynı şekilde içeri girerek Kız tarafının Thamadelerine saygılarını sunduktan sonra onlar da gerekli sunumlarını yaptıktan sonra geri çekilip saygılı bir şekilde beklerler. Thamadeler teşekkür ettikten sonra onlar da gerisin geriye çekilerek dışarı çıkarlar.
Bu ikramlardan sonra Nıseşe Grubu Thamadesi geliş nedenlerini Kız Evi Thamadesine hitaben beyan eder ve Gelinin hazırlanması için izin verilmesini ister. Kız Evi Thamadesi de uygun cevabı verir ve uygun talimatları verir. Böylece gelinin hazırlanması ve yapılması gereken diğer işlere başlanır.
2- Bu arada Damat Evinden Kız Evine gönderilen (Usule göre: Çikolata, bisküvü, şeker lokumu, kolonya ve artık kaldırılması gereken sigara, yanında peçetesi) hediye paketi kız evi Thamadesi veya Kodzesi tarafından sorulur. Nıseşe Grubu Thamadesi getirilenlerin huzura getirilmesi için ilgililere talimat verir. Onlar da getirilenleri huzura getirirler. Bundan sonra hediyelerin ikramı kız evindeki görevli gençler tarafından yapılır. Şayet bu hediye paketi sorulmaz ise Nıseşe Grubu bunu gerisin geriye götürür.
3- Kız evinde toplanan gençler Kız Evi Thamadesinden ve gelen Nıseşe Thamadesinde alınan izin çerçevesinde düğün yaparak eğlenirler. Bu esnada gelen gruba bazı şakalar yapıldığı olur. Ancak bu şakaların haddi aşmamasına çok özen gösterilmelidir. Hoş olmayan gayri ahlaki şakalara asla yer verilmemelidir.
4- Gelinin hazırlandığı haberinin Nıseşe Grubu Thamadesine bildirilmesi üzerine Thamade, kız tarafı Thamadesine ve heyetine hitaben; gelini alıp götürmeleri için izin ister. İzinin verilmesi üzerine gelini almak üzere görevli kişiler (Damadın sağdıcı ve kızların Thamadeleri veya evlenen gencin yakınlarından iki kız) harekete geçerler.
5- Gelinin yanında kız evi tarafından görevlendirilmiş iki kız bulundurulur. Gelin alınacağı zaman “Ğategipcha” (Gelini kaldırma) ve “Kışeşipcha” (Evden çıkarma) hediyelerinin istenmesinde ve verilmesinde folklorik ve sembolik anlamın ötesine geçilmemesi gerektiğini vurgulamakta yarar görmekteyim. Aksi takdirde “Xabzenşağa” yapılmış olur. Bu hususlar da yerine getirildikten sonra Gelini almaya gelen ve yolcu etmek için hazır bulunanlarla çevrilmiş olan avluya Gelin mızıka eşliğinde getirilir ve arabaya bindirilir.
6- Burada Nıseşe Grubu Thamadesi kız evi Thamadesine hitaben bir teşekkür konuşması yaparak izin ister ve iznin akabinde de“Allahaısmarladık,” diyerek arabaya biner. Gruptaki kızlar ve gençler de arabalarına bidikten sonra hareket edilir.
7- Kız tarafının gençleri Nıseşe Grubundan “Kojecelehak” (Köy veya mahalle gençlerinin hakkı) talebinde bulunurlar. Damat evi tarafından hazırlanıp gönderilen hediye gençlere verilir. Bu hediye paketinde bir veya iki adet pişmiş tavuk, bir yağlı halğuane, 10-15 adet halıve, 10-15 adet gubate, meyvasuyu veya kola-fanta gibi içecekler bulunur. Gençler bunları birlikte değerlendirirler.
Burada çok önemli ve değerli bir hususu belirtmeden geçemeyeceğim. Geçmişte köy ve mahalle gençleri köyün ve mahallenin kızlarıyla çok samimi ve güven esasına dayanan arkadaşlıklar kurarlardı. Öyle ki kızlar kendi öz kardeşleri gibi gördükleri bu gençlerle düğünlere ve piknik gezilerine giderler, arada bir de muhtelif vesilelerle çay kahve sohbetleri düzenlerlerdi. Bazı problemlerini köy ve mahalledeki bu samimi dost gençlerle paylaşırlardı. İşte “Kojecelehak” bu gençlerin gerçekten hak ettikleri bir hediye idi. Bu gün de bunu hak eden gençler var mıdır? Bilmiyorum!..
III- Dönüş ve Gelinin İndirilmesi
Kız evinden yola çıkıldıktan sonra yapılması gereken hususlar:
1- Gelin Alayı gidiş esnasında olduğu gibi düzenli bir şekilde, aşırıya kaçmadan gerekli eğlenceleri yaparak Thamadenin kontrolünden çıkmadan dönerler. Düğün evine ulaşmadan önce uygun bir yerde mola vererek Thamade tarafından görevlendirilen iki kişi Düğün Evindeki Nıseşe Thamadesine gönderilir ve dönüşün yapıldığına ilişkin haber verilir. Dönüş ile ilgili müsaade alındıktan sonra düğün evi tarafından hazırlanan yemek ve meşrubat paketi “Pehaje” gelini getiren heyete gönderilir. Bunlar orada yenildikten sonra Xhuaxh (Övgüler ve dualar) yapılır ve gelinin indirileceği yere gelinir.
2- Nıseşe Grubu, Genel Thamadekodze başkanlığında bir heyet ve gelin almaya gitmeyen düğün evinden kızlar ve gençler tarafından karşılanır. Bu esnada tıpkı Nıseşe Grubunu uğurlarken yapıldığı gibi “Yesıhıbja” denilen bal veya şekerden yapılan şerbet getirilir ve Thamadeler buna da “Xhuaxh” yaparlar. “Nıseşe Grubu Thamadesi ve karşılayan Thamadekodze ve kızlar gelinin indirilmesi esnasında orada hazır bulunur ve birlikte hareket ederler. Gelinin arabadan indirilmesi işi önceden belirlenen, aileyi temsil edebilecek statüde ve yaşta olan kimseler tarafından yapılır. Gelinin, ailenin büyük gelini tarafından indirilmesi büyük gelin ile yeni gelin arasında karşılıklı sevgi ve saygının ilk adımını oluşturması bakımından önem arz eder. Genellikle bu görev çocuklu olan büyük geline ait olabileceği gibi gelinin kayınbiraderi olan yakın ve büyük bir erkek tarafından da yerine getirilir. Bu esnada gençler mızıka eşliğinde “Voridade” şarkısını söylerler. Gelin bu indirme merasiminden sonra düğün evine indirilmiş ise o anın girişine göre sağ karşı köşeye yerleştirilir. Düğün salonuna indirilmiş ise kendilerine tahsis edilen odaya alınır.
3- Böylece gelin getirme merasimi tamamlandıktan sonra Gelin Getirme Thamadesi ve Kodzesi, Nıseşe Thamadesi ve heyetinin huzuruna çıkarak onlara, yolculuğun nasıl geçtiğini anlatır. Thamade, gelin getirme işinin güzel, sağlıklı ve olaysız bir şekilde tamamlandığını uygun bir biçimde bildirir. Buradan itibaren Gelin Getirme Grubu Thamadesinin görevi bitmiştir. Ancak Genel Thamade ve heyetinin görevleri düğün töreninin sonuna kadar devam edecektir.
IV- Nıseşeceug (Gelin Getirme Düğünü)
Düğün, düğün salonunda veya düğün evinin uygun bir yerinde yapılacak ise Genel Nıseşe Thamadesinden izin alındıktan sonra düğüne başlanmalıdır. Gençler kendi kendilerine düğünü başlatma ve sona erdirme girişimlerinde bulunmamalıdır. Aksi takdirde “Xabzenşağa” yapılmış olur. Bu da bir inceliktir ve göz ardı edilmemesi gerekir.
Düğün esnasında gelin ve damadın önü kapatılmamalıdır. Kızların ve gençlerin düğünde duruşları, oynayışları, düğüne girip çıkmaları da belirli bir düzen ve intizam dâhilinde olmalıdır. Thamadeler de düğünü seyretmek istedikleri takdirde onların da önünün kapatılmamasına özen gösterilmelidir.
Buraya kadar izah etmeye çalıştığım ve hepimizin de uygulanmasını arzu ettiğimiz, uygulanması hiç de zor olmayan bu Nıseşe Xabzemize uymamızın güzelliğinin hazzını Xabzeyi uyguladığımızda hissedeceğimize inanıyorum.
Okuyucularımın konuyla ilgili katkı ve yorumlarını bekliyorum.
