Ulusal gelenek,ulusun yaşamını belirli kurallara bağlı olarak düzenleyen, kişilerin davranışlarını birlikte yaşadığı toplumun davranışlarıyla uyumlaştıran, kişinin yararını toplumun yararının önüne çıkarmadan dengeli bir biçimde yaşamın devam etmesini sağlayan kurallar bütünüdür. Geleneği insan akıl ve düşüncesi, kendisi uymak üzere yaratmıştır.
Adigeler iki denizin arasında doğmuş dağlı bir halktır. Kafkas dağları beşiği, Karadeniz beşik sallayıcısı, denizin hışıltıları ile dalgaların ürkütücü sesleri de beşik şarkısı olarak büyümüşlerdir.
Tarihi boyunca deniz, Adige'nin dünyaya açılan penceresi, dağlar ise koruyucusu ve sığınağı olmuştur. Denizler aşarak Adige kıyılarına ulaşan bir çok halk burada demir atmıştır. Onlar beraberlerinde insan aklının ulaşabildiği bir çok düşünceyi de getirmişlerdir.
Yer yuvarlağında yaygın üç büyük dinin ikisini Adigeler yaşamıştır. İsa’nın sonsuz insan sevgisi ile Muhammet’in kızgın çöllerde yarattığı merhamet duygusu, denizler ve dağlar aşarak, gölgesiyle insana mutluluk veren bir bulut parçası gibi Adigey'i bulmuşlardır. Çok tanrılı dinler, başka halklarda olduğu gibi Adige'nin yaşamında da yer almıştır. Tüm bu dinler; Adigeliği, Adige geleneğini etkilemişlerdir. Adigeler uluslaştıktan ve tek bir isim altında toplandıktan sonra bu dinlerle karşılaşmış olduklarından, bu dinler Adigeliğin, kural koyucu geleneklerin altında kalmışlardır.
Eski Adigeler, kah kendi kurduğu devletle (Sind Devleti), kah birkaç ulusun oluşturduğu devletlerle (Bosfor, Roma) kah Kuzey Kafkasya’da yoğun olarak görülen göçebe halklarla yaşamışlardır. Tüm bu yaşam şekillerinden Adige'nin öğrendiği tek şey ferdiyetçilik olmuştur. Ferdin yaşamını sürdürebilmesinin temeli olarak yiğitlik ve insanlığı görmüştür. Buna bağlı olarak da yiğitliğini, atı ve silahı kişinin ve ulusun yaşamı için birbirine uyumlu uç unsur haline dönüştürmüştür. Adige, Adigeliği ve xabze anlayışıyla tek atlı bir kale gibi yaşamda yerini almıştır.
Zaman yaşamın değişmesine neden olmakta, eski ile yeni yaşamda karsılaşmakta, ömrünü tamamlamış olan eski yerini yeniye bırakmaktadır.
Maddi kültürü ele alacak olursak, taş ağızlı, ağaçtan orak beş bin yıl önce Kuzeybatı Kafkasya’da kullanılmıştır. Günümüzde ise tüm halklar demir orağı kullanmaktadır. Yaşam şekli zamana bağlı olarak değişime uğruyorsa da, yaşamın kimi özellikleri kendini tüm zamanlara uydurarak varlığını sürdürebilmektedir.
Adigelik ve xabze de zamana bağlı olarak yenilenmekte, değişime uğramaktadır. At ve yolculukla ilgili gelenekler, at yetiştirilmesi, atla yolculuk, atlı misafir ile ilgili adetler ulusun düşüncesinde ve yaşamında büyük yer edinmişlerdi. Yüz yıl öncesinde durum böyleydi. Yirminci asır, sade Adigelerin değil tüm halkların yaşam şekillerini derinden değişime uğratmış, at ve öküz insan yaşamından çekilmiş, onlarla ilgili gelenekler de halk biliminde kalmıştır.
Eskiden atlı kişi kadınla karşılaştığında atından iniyorduysa, günümüzde otomobildeki genç yaya kızla karşılaştığında arabasından başını uzatıp selam vermiyor ve bu durum yadırganmıyor. Eskiden yaşlı erkeklerin akşamları bir arada toplandıkları konukevleri -hacesler- de artık kalmadı ve onlara bağlı gelenekler de yok oldu ama yaşlılara ve konuklara gösterilen saygı bugünde yaşıyor. Büyüklerin yanında oturulmuyor, sözleri kesilmiyor.
Aynı şekilde yüz yıl geriye gidersek; kız evinin ve kadının da toplumsal yaşamda büyük önemi vardı. Günümüzde kızların ergenlik yaşları eğitim ve meslek edinme çağlarına rastlamaktadır. Eski kız evindeki sorumluluklar günümüzde başka şekillerde yerine getirilmektedir. Bununla birlikte günümüzün kızları, kız evinin imkanlarından yararlanma, orada kişiliklerini geliştirme, yaşamın sorunları ile tanışma olanaklarından yoksun kalmışlardır.
Çağımız insan yaşamında büyük yenilikler yaratmıştır. Yolculukla ilgili yeni davranış türleri de bunlar arasındadır. Çünkü insanların seyahat araçları değişmiş, uçak,otomobil ve demiryolundaki yolculuk kuralları başkalaşmıştır.
ADİGE XABZENİN BAŞLANGICI, ANLAMI VE KATETTİĞİ YOLGelenek, insan ile yaşıttır. İki kişi belli bir zamanda ve yerde karsılaştıklarında birbirlerine karşı tavırlarının ne olacağı önemlidir. Dövüşecekler mi yoksa kucaklaşacaklar mı? İki kişinin karsılaştıklarında tokalaşmalarının nedeni, birbirlerine karşı kötü niyetlerinin olmadığı, ellerinin boş olduğunu göstermek için olduğu söylenir.
Burada kesin olan şey geleneklerin insan ile yaşıt olduğudur ve geleneği yaratan insandır.
Bununla birlikte, insanı insan yapan unsurlardan biri de gelenektir. Belirlenmiş geleneklere ve kurallara uyarak, tavır ve davranışlarını ona göre ayarlayarak insanoğlu bugüne dek gelmiştir. İnsanın diğer canlılardan farkı düşüncelerini dile getirebilmesi, geleneğe uygun olarak yaşamasıdır.
Adigelik ve Adige xabze de Adige insanı ile birlikte doğmuştur. Ulus ve ulusal gelenekler de aynı şekilde yaşıttırlar. Bunu yine en iyi Adige örneğinde görürüz. Geçmişte ve günümüzde Adigelerle beraber yaşamış olan halkların hiçbirinde iyi ile kötünün, güzel ile çirkinin belirtildiği kelimenin ulusun adıyla dile getirildiğini görmüyoruz. Bunu düşüncesine ve yaşam şekline yansıtabilen Adigeler olmuşlardır. Adige-Adigage. Bu birleşik kelime, Adige ulusu ile Adigeliğin tarih boyunca birbirinden ayrılmaz yoldaşlar olduklarını ortaya koymaktadır.
Şimdi tekrar dünya literatüründe iyi ile kötüyü birebirine eklemleyen felsefe biliminin başlangıcına kısaca dönelim.
Günümüzden 2 bin 400 yıl önce Yunan bilimadamı Aristotel ''etik'’i felsefenin bir dalı olarak ortaya koymuştur. Orta çağda Latince konuşan halklar “mizac, tabiat” kelimelerinin karşılığı olarak “moral”i bulmuşlardır. On sekizinci yüzyılda Rusça’da aynı kelimenin karşılığı olarak “Nravstvennost” yer almıştır. Adigelerde ise bu kelimelerin karşılığı ulusun adıyla -Adigage- belirtilmiştir. Bundan çıkan sonuç şudur: Adige olmak, yeterince eğitim almış, yetişmiş,olgunlaşmış olmakla eş anlamlıdır. Adige olunca: Etik, moral ve nravstvennostun anlamlarına uygun düşünce, davranış ve dünya görüşüne sahip olmak gereklidir.
Adige xabzenin doğuşu ve gelişimi diğer toplumların geleneklerinin tarihi evrelerine benzemektedir. Onlardan farkı; Adigelerin, ortaya koymuş oldukları ve kendilerinin bir ulus olmalarını da sağlayan toplumsal kural ve geleneklerden sapma göstermeden, onun yolunda yürüyor olmaları ve ancak böyle hareket edenlerin kendilerini Adige olarak niteleyebilmeleridir. Bu durum dünya halkları arasında benzeri olmayan bir toplumsal düzen ve felsefi temeldir.
Adigage ve Adige xabze ulus için başkaca sorumlulukları da üstlenmiştir. Xabze Adigeler için bir ulusal tutkaldır ve dil ile birlikte toplumu bir arada tutma görevini yerine getirmektedir.
Bu geleneklerle yaşamakta olan bir insan gurubu başka halkların içerisinde kendisini koruyabilmekte, onların arasında eriyip yok olmamaktadır.
Her şeyden önemlisi de Adigeler için xabzenin kültür ve yaşam için bir kural koyucu ve koruyucu özelliğidir. Adige hangi dine inanmışsa, hangi milletlerle birlikte yaşamışsa onlardan etkilenmiş ama hiçbir zaman temel niteliklerini şimdiye kadar kaybetmemiştir.
Toplumlar zaman içerisinden bazen farkına varmadan bazen de bilerek bazı geleneklerini terk etmektedir. Bu geleneklerin gelişmesine engel olması nedeniyle gereksiz olduğunu düşündüğü de olmaktadır. Ancak aradan zaman geçtiğinde, gelmiş olduğu noktadan kaybettiği veya terk ettiği bu geleneğe yeniden bakmak ihtiyacı duymakta, onu tekrar akıl süzgecinden geçirdikten sonra yeniden ihtiyaç duyduğunu anlamakta, ona yeni bir görünüm vererek tekrar yaşamına katmaktadır. Böylece geçmişten güç alıp geleceğe umut bağlayarak toplumsal yaşam ileriye doğru yaşamaya devam etmektedir.
Bugün içinde bulunduğumuz durum da böyledir. Denenmiş ve yararı kanıtlanmış toplumsal kurallarımızdan yararlanarak ulusumuzu geleceğe taşıyacak yolların önünü açmalıyız. Adigege bu alandaki en büyük yardımcıdır.
Xabze kendisini çevreleyen başka kültürler karşısında kendini koruyabilmekte, ulusların ve kültürlerin karıştıkları durumlarda bundan büyük bir zarar görmeden kurtulmanın yolunu bulabilmektedir. Kendisini çevreleyen kültürlerden bünyesine uygun gördüklerini içine almakta, ona yeni bir görünüm kazandırarak yoluna devam etmektedir.
Bu güçlüklerle dolu yolda ilerleyen xabze, zaman içerisinde bir kısım kurallarını içinden atmakta, yeni zaman ve mekana ağır gelenleri terk etmektedir.
Tüm bu mücadeleler içerisinde özünü ve temel felsefesini koruyabilmekte, kendisini yaratan halkın dikkati üzerinden eksik olmamakta, onun tarafından unutulmamakta, gözden uzak tutulmamaktadır. Zira ulus ile xabze birbirini tanıyamayacak kadar birbirlerinden uzaklaşırlarsa bu ikisinin de sonu demektir.
Ulus ile xabze arasında böylesi bir bağ vardır.
