İnsanın içinde yer aldığı toplumsal yaşamı oluşturan, toplu şekilde yaşayan farklı kişilerin aralarında kurdukları ilişkiler ve birbirleriyle olan karşılıklı etkileşimdir. Bu durum bir arada yaşayan insanların farklı sosyal, kültürel yapılarını da beraberinde getiriyor ve çatışmalara sebep olabiliyor. Bu yazıda Çerkes (Adığe) söylencelerinde geçen farklı karakterlerin aralarındaki çatışmaların çözüm yöntemlerini anlatmaya çalışacağız.
Doğrudur, bizim söylencelerde çok sık rastlanıyor “Nart onuru”,Adıge
onuru” diye kahraman kişilerin ona mecbur edildiği. Ancak bu değerler
dışında söylencelerimizde başka bir xabze de işliyor: Birbirleriyle
çekişme, çatışma içerisinde olan taraflar açıktan birbirlerini
yenemeyeceklerini anladıkları zaman entrika, hile ve kurnazlık devreye
giriyor.
Daha eski dönem olduğu için mitolojiden başlarsak bahsettiğimiz çözüm
yöntemlerini Yınıjler (devler) bulmaya çalışıyorlardı. Nartlar ve devler
Sosruku’ya karşı gelecekleri zaman birlikte işbirliği yapıyorlardı:
“Ancak açıkça karşısına çıkıp kheue -neue, (vuruşarak) , xet’e- xese
(rakibi yere saplama) veya keskin kılıç darbeleri ile Sosruko’yu Nartlar
da devlerde öldüremeyeceklerdi, Nart ülkesinde ne kadar büyücü varsa
hepsini bir araya toplayıp Sosruko’nun ne şekilde öldürebileceklerinin
çaresini buluyorlar… “ [1; II; 278]. Başka bir olaya göre, Sosruko’nun
sırlarını deşifre etmek devlerin düşüncesidir. [2; 72].
Bahsettiğimiz motiflerin Nart destanlarında daha da çok gelişmiş olduğu
görülüyor. İlginçtir ki, kahraman ve cesur karakterlerin hile,
entrikaya başvurmaları, böyle bir duruma düşmeleri nedeniyle onları
ayıplayan küçümseyen kimse olmadığı gibi başlarını da dik tutarlardı:
Sözgelimi Sosruko xabze kurallarına uyan Totreş ile alay ediyor. İlk
karşılaşmalarında çarpışma sırasında kendi isteğiyle süre istiyor,
ikinci karşılaşmalarında ise kendisi Totraş’ a süre vermesi bir yana
küçümseyip, alay ediyor: ”deli oğul yok olasın!” diyor. [1; II; 117].
Birkaç olayda görüldüğü gibi, kahraman karakterlerin hile ve entrikaya
başvurmuş olsa da Tanrılar onlara sırtın dönmüyor ve aynı zamanda hem
koruyorlar hem de destek veriyorlardı. “Sosruko bir entrika aklına
getiriyor. Tanrıya dilekte bulunup, dileğinin kabul görmesini bekliyor"
[1; IV; 202]. Başka bir örnek : “хet’e-kese karşılaşmalarında tanrı
yardım etmiş olmalı, devi uyluk kemiğine kadar yere sapladı. " [1; VII;
I59].
Açıkça görüldüğü gibi, Sosruko düşmanlarını yenemeyeceğini anladığı an
hile yöntemine dönüşüyor. Tekstlerde görülen mantığa göre
değerlendirilirse, bu çaresiz mutlak başvurulan bir yöntemdir, Hem de
ayıplanacak bir durum değildir. “Sosruko güçlü kuvvetli Çelehset’i
yenebilecek durumda değildi. Onun için hemen hileye başvuruyor. Ölü
taklidi yapıp yola yatıyor.” [1; IV; 207].
Nartlar kendi kötü niyetlerini gerçekleştirebilmeleri için çoğu zaman
kâhin, büyücü ve falcılarla görüşürlerdi. [2; 73] Büyücüleri
hazırlıyorlardı: “ Sosruko’nun yok edilmesi için, her kılığa girebilen
bir büyücü kadından destek istediler” [2; 73]. Bazı anlatılan olaylarda
büyücüler Nartlara ücret karşığı çalışırdı. “… öldürtürse, yedi defa her
isteğini yerine getireceklerdi” " [1; II; 24I].
Takip ettiğimiz motifte Sosruko’nun gelişme döngüsüne baktığımız zaman
öncelikle karakter görüntüsü yaratıcı, fikir üreten (kültür kahramanı)
olarak görüyoruz. Sosruko’nun düşündüğü oyun olarak süregeliyor. “pşıze
zıkhe” sayı sayma oyunu. Bu hileli oyunun kuralı : sayarak “yirmi”
sayısı kime isabet ettiyse öldürülürdü. Bunu her zaman düşmana isabet
ettirmek gerekiyordu. Sosruko bu oyun yöntemiyle atlı grubunun tamamını
yok etmişti. [3; III; 171].
Diğer yönden belirtmek gerekirse, motifin içinde Badinokue’nin döngüsü
geniş bir şekilde “işliyor”. Nartlar Badinokue isminden hiç hoşnut
değillerdi. Bunu belirleyici sıfat “kıskanç nesne” [2; 92]. Olaylarda
net olarak görünüyor, Nartların bu cesur ve kahraman için niyetleri : …
“Bunu yiğitlik ile yok edemeyiz, bir hile yöntemi düşünüp yenmezsek” [1;
III; 171].
Yine örnek: “ …çabuk meremejeyi doldurun zehirli yılanı içine atın, onu
bu gün yok etmezsek Nartlar yok olmuştur” [1; III; 171].
Baterez ile Nartlar arasındaki anlaşmazlık da bahsettiğimiz düşünceler
üzerinden yürüyor. Nartlar, kahraman ve cesur Baterez’e güçleri
yetmeyeceğini anlayınca hileye baş vuruyorlar. “ Nasıl yok
edebileceğimizi düşünün!” Nartlar Baterez’in annesine yakınlaşıp cesur
yiğit adamın zayıf sırlarını öğrenmeye çalışıyorlar.
Baterez’in faaliyetlerine bakacak olursak, kendinden güçlü, kuvvetli
olanlara karşı hile yöntemlerin peşine düşüyor: “Birinde,Marıkue’yi
kandırarak yeniyor. [1; IV; 150-151], Diğerinde arkadaşının yardımıyla
iki kişi bir kişiyi yeniyor”[1; VII; 32].
Nart destanların içeriğindeki diğer kahramanların yok ediliş şekline
baktığımızda, bu olaylara bakış ve uygulama şeklini tam olarak
görebiliyoruz : “.Masum dürüst adamın öldürülmek istenmesi” [1; III; 4]
(Totreş’ten bahsediliyor.Tsı.A.)
“Verzemeg’i öldürmekten korktukları için inkarcılıkla yok etmeyi düşünmeleri” [1; IV; 29].
Nartlar Hımış’e aniden saldırıp öldürmeyi göze alamıyorlardı, …”Hile yöntemiyle öldürmeyi fırsat kolluyorlardı.”[1; II; 41].
“Öldürmekten başka çaremiz yok, silah ile öldüremeyiz” – diyerek,
Badin’i zehirleyip öldüreceklerini, Nartlar kendi aralarında anlaştılar”
[1; V; 119].
“ Hile yöntemi olmazsa, Buna yiğitlikle bir şey yapamayız” (Kanj’ın oğlu Şauey )Tsıpına A.) [4; II; 231].
Nart destanlarında ve mitolojide açıkça görüldüğü gibi anlaşmazlıklar
bir kalıp çerçevesinde gelişiyor: Kahraman kişiler düşmanlarını
yenemeyeceklerini anladıkları an, sinsice hile ve entrika yöntemine
dönüşüyorlar. Bu çözüm yöntemi kahramanların dünyadaki yaşam şekline
uygun ve bir şans olarak görülüyordu. Halk söylencelerinde çok
bahsedilen savaşçı, insanlık, adamlık onur değerlerine de uygun olduğunu
benimsiyorlardı.
Takip ettiğimiz bu görüntüleri biraz daha açmak amacıyla Nart
destanlarından sonra gelen dönemdeki olay ve hikaye türlerine mutlaka
bakmamız gerekiyor. Neden derseniz, öncekilerine göre buradaki hikaye ve
karakterlerin yaratılışı daha gelişmiş, daha sosyalleşmiş, bir gövde
bulmuş olarak görüyoruz.
Öncelikle söylemek gerekirse, önceki söylence türlerine göre buradaki
karakterlerin dünyadaki sosyal yaşam anlayışları, iş yapma yöntemleri,
düşünceleri, kahramanlık, yiğitlik özelliklerinin yorumlanması açısından
öncekilerine benzersizlikleri daha fazladır.
Birkaç örnek:
- Andemırkan, dikkatsizce davranan düşmanına arkadan saldırıyor[4; II; 264].
- Hejebejame avlanma bahanesiyle Kanibolet Andemırkan’ı süt kardeşler olmasına rağmen infaz yerine götürmesi[4; II; 235].
- Kuiytsık’uok hiç kabahati olmayan düşmanının küçük kardeşini kesiyor[4; II; 284].
- K’efış’ler düşmanlarının Annesini yolda yakalayıp yüzünü çiziyorlar[5; 205].
- Esh’ehokue kardeşler yılda bir defadan başka içki içmezlerdi.
Düşmanları da buna hazırlanarak acımasızca öldürüyorlar[4; II; 171].
- Julat’ta (yer ismi) yemin edip, oklarını kırmış olmalarına bağlı kalmayarak Hatohşokue Şujey’i uyutup öldürüyor[6; 117
Efsanelerin içeriğinde bu şekilde çok örnekler vardır. Ancak, destekleyici olarak şunu söyleyebiliriz:
Bu türden bahsettiğimiz anlaşmazlıkların çıkış noktası olarak
mitolojide ve eposta oluşan olaylar burada uygulanmaktadır.
Karakterlerin bu şekilde çıkış noktası arama yöntemleri sosyal yaşamın
bir görüntüsü olarak, efsane nesir yazıların bir kısmının asıl konusu ve
psikolojik doğası haline gelmiştir.
Bilim adamlarına göre bunu nedeni, karakterlerin pozitif davranış formatı ile halk gelenek, göreneklerinin farklı olmasıdır.
Bilim adamların hatırlatması: Efsaneleri uygulayanlar ile dinleyenler
arasında bir xabze işliyor.- Kahraman yenilgiye uğratandır. Onun
yenilgiye uğrattığı, kendisinden güçlü- kuvvetli ise yenme şeklinin bir
önemi yoktur. Sinsice ve hile yöntemi ile de olsa güçsüzün güçlüyü
yenmesine, efsaneyi uygulayanlar ile dinleyenler mutabık kalıyorlar[7;
100-101].
Bahsettiğimiz motifte Aralarında anlaşmazlık olanların barışmaları da
bir seçenektir. Barış yöntemlerinin en başında sütkardeşi olmanın ve
karşılıklı yemin etmenin geldiği söylenebilir.
“K’efısh’ın iki oğlu Esh’eno iki kardeşin annelerinden süt emdirdiler.
Öyle olmasa idi kolay anlaşamayacaklardı” [4; II; 154]. Hangi halk
olursa olsun sütkardeşliği olması kan bağı akrabalık sayılır. Eski
insanları bir arada tutanların başında akrabalık ilişkileri gelirdi.
Yaşamın gelişme göstermesiyle birlikte, önceden olmayan sosyal
ilişkiler oluşmaya başladı. O yeni ilişkiler, etkileşimler barış
ortamının sağlanması için ortaya çıktı. Onlardan biri de aynı anneden
süt emme, süt kardeşliğidir. “Yeni oluşumlar insanların sosyal
ilişkilerinde, davranışlarında bir değer ölçüsü olmuştur. Bu nedenle
aynı anneden sütü emen aynı anne karnından doğmuş sayılıyor”
A.M.Hazanov[8; 107].
Yukarıda yazdığımız gibi, kişiler ve gruplar arasındaki anlaşmazlıkları
karşılıklı yemin ederek barış ortamının sağlandığı efsanelerde
anlatılmaktadır. Tekstlere göre yemin etmenin iki alt yapısı vardı:
Birincisi
Mecusi inançlarına göre yapılan yemin. Diğeri İslam inancına göre Allah ve Kuran-ı Kerim adına yapılan yemindir.
Vereceğimiz örneklerde bir zamanlar her ikisi de uygulanıyordu: ….”
Hamel’ı( Küçük Kuran-ı Kerim) alarak annesinin gözü önünde üçü de
karşılıklı yemin ettiler. …. Jankat kadının anne sütünü emdi[4; II;
179].
Daha sonraları sütkardeşlik terk edilerek, F’ıtsağe (siyahlık)
kutsallığı adına karşılıklı yemin ettiler : “Hamel’i çıkarttılar
karşılıklı yemin ettiler. “Biz bu dünyada var oldukça bir anneden doğmuş
iki kardeş gibi yaşayacağız”[4; II; 160].
Akıl hocası, bilge insan Kazanıko Jebağı Çatışan düşmanlar arasına kan
davası oluşmaması için çaba gösterdi. Öncelikli birkaç kural
belirlediği, Çerkes (Adıge) rivayetlerinde anlatılmaktadır.
- Kan davasını kan bedeli olarak değiştirilmesi,
- Pşılar (prensler) arasındaki kan davalarına son verilmesi,
öldürülenin oğlu, öldüren tarafından sahiplenip yetişkin olana dek
bakması,
- Kocasını aldatan kadının öldürülmesi yerine boşanması,
- Baştan önce şapkanın getirilmesi [9; 149].
Sonra, efsanelerde karakterlerin anlaşmazlıkları çözme şekline bakacak
olursak. Tekstlerde görülen olayların gittikçe yaşama daha yakın olduğu
görülüyor. Efsanelerde yeni oluşumlar ortaya çıkıyor: Tek başına
bireysel düşünceye sahip karakterler ortaya çıkıyor. O zamana kadar
karakterlerin düşünceleri ile yöntemleri önceki olayları, gelenek
görenek olarak koydukları kuralları takip ederek şimdi söylediğimiz gibi
kendi bireysel düşüncesiyle her türlü konuyu düzenliyordu.
Bu efsanenin büyük adımıdır: Yaşamın kendi yaşam görüntüsüne uygun
kurulması, sosyal yaşamda genel bir psikolojik benzerlik olmayıp her
birinin hal-hareketlerini gösteriyor. Bu da efsanelerin içeriğinin
bireysel kişilik üzerinden oluştuğunun işaretidir.
“Hafta boyunca düşündü o konuyu. Sonunda öyle bir savaşı atlılarının
benimsemediğini görünce, Hatohuşoko Mısost’e saldırmayacağına karar
verdi”[10; 75].
“Boletıko bir an düşünür-taşınır, önce kendisinin yanlış davranmış
olduğunu, hem de Bağ’ın kötü bir adam olmadığını. “O zaman haksız olan
benim affet”, -diyerek atının yönünü çevirip gitti” [II; 95].
Bu örneklerde fark edilmemiş olması mümkün olmayan bir konu bulunmaktadır:
Efsanelerde kahramanlar, bireysel olarak olayları uygulama-yönetme- tek
kişilik düşünce psikolojisi olarak oluşmuştu. Ancak karakterlerin
gitgide gelişme gösterip sosyalleşmesi, düşüncelerinin rehber haline
gelmesi sosyal yaşamın içerisinde Xabze olarak yer aldı.
Söylediğimiz gibi, efsaneler gerçek yaşama yaklaşan büyük adımlardır.
