|
Dogru
veya yanlista olsa çesitli vesilelerle gençlerimizin THAMATE ve THAMATELIK
konularini aralarinda yazili ve sözlü olarak tartistiklarina tanik
olmaktayiz. Konularimizin sansür getirilmeden tartisilmasindan yana
oldugumu her zaman açıkca ifade ettim. Tabulastirmakla veya olustugu
varsayilan tabulara siginmakla kültürümüze ve kimligimize kisilik
kazandirmayacagimizda bir gerçektir. Bu anlamda bu yöndeki tartismalarin
yapilmis olmasini da faydali, hatta zorunlu buluyorum. Ne var ki kavrami
her yönüyle anlamadan önce, kavrami ögrenmeden önce lehte veya aleyhte
olsa da tartismaya açmak kanimca bazi sakincalari beraberinde zorunlu
olarak getirecektir. Bu düsünce ile bu yazida , daha genis olarak yapmakta
oldugum bir çalismadan kisa aktarimlar yaparak THAMATE kavramina bir
açiklik getirmek istiyorum. Öncelikle su tabirlere beraberce göz atmakta
yarar vardir. Zira bu tabirlerin tamami ve bunlara benzeyen baska birçok
tabir yönetimle, yönetmekle, yöneticiyi görevlendirmekle veya seömekle
ilgili olup , Thamate kavramiyla yakindan ilgilidir. Tabirleri uzun
uzadiya açiklamadan örnek olsun diye siralayip geçecegim.
NEXIJ : Genellikle saygin kisiligi olan daha yasli kimse.
WuNAFE :Çikan bir sorunu, bir problemi çözmek için yapilan toplanti ve
alinan prensip kararlari.( Bunlar Xabze kurallari degildir,karistirmamak
lazimdir.)
WUNEFEJ : Çikan herhangi bir sorun, bir konu veya olayin çözümünü
üstlenen, Vinafe yapabilen kisi veya kisiler -kurul.
KENGES : Akil, bilgi ve tecrübe danisma.
KENGESEUG : Danisilacak ,düsünmeye götürecek bilge kisi.
XEXIN : Eylem olarak seçme fiili.
XEXINIGE : Seçme eyleminin devamli haline getirilmesi.
XEXE : Seçilen (Burada genellikle aday tek veya az sayidadir).
XADZE : Birçok aday arasindan seçme..
THAMATE
THAMATAGE
HABLE THAMATE
KOAJE THAMATE
XEGEUG THAMATE
JILE THAMATE
XEUK THAMATE
THAMATE KODZE.
ADIGECE olarak siraladigimiz bu tabirler, basitte olsa toplum vasfini
kazanmis olan topluluklardan baslayarak ulusal devlete , hatta
imparatorluklara kadar her çesit toplumda kendi dillerine özgü olarak
vardir, olmakta zorundadir. Örnegin : Sef-Reis, Han, Kral, Imparator,
Bilge, delege,yönetici, seçilmis veya seçilmemis Lider v.s. Tabirler
bunlardan bazilaridir.O halde konuya söyle baslamak gerekiyor.
THAMATE ÇEŞİTLERI Bu sorularin çoklugu okuyucuyu sikabilir. Hatta lüzumsuz
olarakta degerlendirilebilir. Bunu da saygiyla karsilamak lazim. Ne var ki
tarih boyunca Xabze toplumu olmakla gurur duydugumuz Adığe toplumu bu
kavramlarin hepsini ayrintili bir biçimde kurallara baglamistir. Esasen
xabze dedigimizde bütün bu kurallarin toplamindan baska bir sey degildir.Benim
inancima göre kültürümüzü,geçmişimizi,geçmişteki toplumsal
yapımızı,anlayabilmek için sabırlı , hazımlı , soğukkanlı olarak öğrenmeye
önem vermeliyiz.
Kolaycılığa kaçmaz bizi hiçbir konuda ama hiçbir konuda kurtarmayacaktır.
THAMATE KIMDIR: Thamate , kendisine verilecek görev veya görevlerin
gerektirecegi özellikleri tasimak kayit ve sartiyla , toplum veya topluluk
veya onlarin temsilcileri tarafindan , belirli bir görevi yerine getirmek
üzere, görevlendirilen, belirli bir misyon ve statüyü belirli süreyle
tasimak üzere seçilen kimseye THAMATE denir.
Bu anlamda Thamate , belirli bir görevi yerine getirmek üzere, belirli bir
misyon ve statü ile seçilerek görevlendirilmis kisi anlaminda tarif
edilmelidir.Nitekim Adığe Xabze' ye
göre de böyledir.Burada çok önemli bir noktaya deginmek zorundayiz.
Thamate ile Nexıj belirli görevde, zamanda ve kiside örtüsebilir. Fakat
Thamate hiçbir zaman Nexıj degildir. Nexıj de Thamate degildir.Bu iki
kavrami kesinlikle birbiriyle karistirmamak lazimdir.
Bu sekilde seçilmis veya atanmis olan Thamate , üzerine almis oldugu
görevi tam yetkili olarak yerine getirmek zorundadir.Burada kendisini
seçen veya görevlendiren kisiler veya kurullara karsi tam bir sorumluluk
altinda oldugunu düsünerek,
tam yetki ile görevini yerine getirir, misyonunu tamamlar.Görevin
sinirlari içerisinde hiçbir yetki kisitlamasi yoktur.
Yine önemle durulmasi gereken bir konuda, yaslilikla THAMATE'nin
özdeslestirilmesi olayidir.
Bilindigi üzere ADIGE kültürü hiçbir zaman yazili olarak toplanmamis,
yazili hale getirilmemistir. Aksine sözlü ve uygulamali olarak nesilden
nesile devam ede gelmistir. Bu durumda yasin ilerlemesine paralel olarak
bilgi ve tecrübenin artmasina , birikmesine neden olmustur. Bir yabanci
yazarin dedigi gibi Adige Thamateleri kendilerini propaganda ile veya para
ile kanitlamamislar, pratikte gerçeklestirdikleri eylemlerle bu unvana hak
kazanmislardir. Bunun içindir ki yasla Thamatelik çogu kez örtüsmüstür.
Ancak temel kural bu iki kavramin ayri oldugudur.Nitekim belirli
Thamateler için yas hiçbir sekilde aranmamistir.
THAMATAGE- THAMATELIK : Adige Xabze toplumunda THAMATE'LIK hem kavram
olarak, hem de kurumsal olarak olusmus ve toplumsal düzenimizde bir statü
olarak yerini almistir. Ayrica bu kavramin toplumsal yapida yer almasi
öyle yakin bir zamanda olmamistir. Daha avcilik ve toplayicilik
dönemlerinde , görevin basarilmasi ve paylasimin adil ve esit olmasi için
esitler arasinda THAMATE seçilmeye ve görevlendirilmeye baslanmistir.
Geçen uzun tarihsel süreç içerisinde Thamatelik kavrami geliserek daha çok
toplumda saygi kazanarak gelismis ve tabir caiz ise bir müessese haline
gelmistir.
Bugün Thamate'lik denilince Thamate'nin yetkilerini, özelliklerini,
kimlerin Thamate olabilecegini, sorumluluklarini, görevlendirilis seklini,
süresini, Thamateligin bitmesi ve bitirilmesini en ayrintili ve açik
sekilde anlayabiliyoruz. Onun içindir ki Adige Xabzesine göre Thamatage
veya Thamatelik Thamateden ayri olarak ve soyut olarak toplumsal ve
kuramsal bir olgu seklinde toplumumuzda vardir. Toplumumuz devam ettikçe
de var olmaya devam edecektir.
KIMLER THAMATE OLABILIR :
Kural olarak , görevin gerektirdigi nitelikleri tasiyan veya tasiyabilen
herkes THAMATE olarak seçilebilir veya görevlendirilebilir. Ancak burada
bazi konularin daha açik olarak açiklanmasi gerekir kanisindayim. Her
seyden önce Thamate olabilmek için :
1-Akil ve anlayis sahibi olmalidir.
2-Fiziki ve akli engeli bulunmamalidir.
3-Üzerine almis oldugu görevin bilincinde ve bilgisinde olmalidir.
4-Kisisel olarak yeterli deney ve tecrübe birikimine sahip olmalidir.
5-Üzerine almis oldugu görevi (Thamatelik görevini) basarabilecek kadar
yetenekli olmalidir.
6-Duygu ve düsüncelerini ifade edebilme ve ikna edebilme yetenegine sahip
olmalidir.
7-Suçlu ve toplumsal yasama ters düsen bir aileden gelmemelidir.
8-Kendisi toplum nezdinde davranislari ve sözleri ile güvenilir ve
inanilir bir kimse olmalidir.
Bunlarin disinda misafir olmamasi, Adige olmasi gibi ayrintili
özelliklerde vardir. Adige Xabze kesin olarak bu özellikleri ararken geç
zamanlarda özellikle bazi Adige guruplarinda feodalitenin gelismesi,
sinifsal konumun güçlenmesi sonucu, Thamate seçilenler genellikle asil
olarak adlandirilan aile ve kisilerden tercih edilmistir.
Hatta daha olumsuzu sanki Thamatelik genetik olarak geçiyormus gibi bir
anlayisin yerlesmesi de söz konusu olmustur.
Adige Xabze'nin zamanla Verk Xabze olarak anilmaya baslamasi ne kadar
yanlis olmussa , Thamate ve Thamateligin de bu sekilde anlasilma ve
uygulanmasi o derece yanlis olmustur. Ne var ki her iki olgu da
toplumumuzda bir realite olarak yasanmistir, var olmustur.Kanimca saglam
bir toplum kurmak istiyorsak ,
klasik anlamda ADIGE XABZE'nin anlayisina kesinlikle dönmemiz
gerekmektedir. Kaldi ki günümüzde bu anlayislar önemli ölçüde hem Kafkasya
da hem de Diaspora da degismistir.
THAMATE NASIL OLUNUR:
Yukarinda izah ettigimiz kurallara göre temel kural , THAMATE'nin
seçilmesi veya görevlendirilmesidir. Bu seçimlere ilk dönemde toplulugun
hemen her bireyi katilmistir. Hatta Kabardey Tarihinde belirtildigi üzere
ayakkabi giyen herkes bu seçimlere ve Xabze yapan toplantilara katilmistir.Ancak
topluluklarin gelismesi ve sayisal olarak çogalmasi gibi olgularin ortaya
çikmasiyla halkin tamaminin katilimi yavas yavas delegelerin katilimima
dönüsmüstür.Nitekim asagida görecegimiz Thamate çesitleri bu açidan
tasnife tabi tutulmustur.
Thamate olabilmek için her seyden önce kisisel olarak yukarida saydigimiz
özellikleri tasimak gerekir. Bu özellikleri tasimayan kimse ailesi ve
kendisi kim olursa olsun Thamate olarak seçilemez ve görevlendirilemez.
Bunu disinda Thamate seçilmesini gerektiren sorunun veya olayin dogmus
olmasi lazim. Tabi sonuçta da seçilmesi veya atanmasi lazim. Bunlarin
disinda belirli Thamatelikler için zaman içerisinde Çarlik veya Osmanli
halifesinden onay alindigi olaylarda olmustur. Özellikle PSI olunmasi
durumlarinda bu karsimiza çiktigi gibi,
daha alt guruplardan Thamate olabilmek için PSI'nin onayi gerekmistir.Bunlarin
ayrintisina böyle bir yazida girmenin imkani yoktur.
Umarim kitap çiktigi zaman bu yazida belirtilen konulari ilgilenen okuyucu
bütün ayrintilari ile ögrenme imkanini bulacaktir.
SEÇILMEDEN THAMATE OLUNABILIR MI : Yukarida temel kuralin seçim veya
görevlendirme oldugunu, Thamateligin bir aileye veya kisiye ömür boyunca
verilmedigini belirtmistim. Ancak toplum hayatinda bunun istisnalarini
sikça görmek imkani her zaman olagelmistir. Buna ragmen bu sekildeki
Thamatelik istisna olarak kalmistir. Bunlara dair bir iki örnek vermek
gerekirse:
1-Thamate olarak seçilmedigi halde Thamatenin veya toplumun verdigi
görevleri çok iyi ve sürekli olarak yerine getirmek suretiyle Thamatelik
sifatini sahsinda toplayan kimseler ,seçilmedigi halde toplum nezdinde
Thamate statüsünde algilanmistir.
2-Savaslarda , bireysel kahramanliklarda bu durum söz konusu olmustur.
3-Toplumda bilge insanlar çikmistir.Bunlar, olay çiktikça veya sorun
oldukça kendilerine danisilan , seçilmedikleri veya görevlendirilmedikleri
halde , dogal olarak daima Thamate statüsünde kabul edilmislerdir.
4-Son zamanlarda seçimsiz olarak PSI'lar tarafindan bir nevi atama
seklinde Thamate tayini yapilmistir.
5-Bunlarin yaninda Psilarin Thamateligide zaman zaman söz konusu olmustur.
THAMATENIN GÖREV ve SORUMLULUKLARI:
Thamate olayina hizmet açisindan bakildigi zaman hiçte gipta edilecek bir
statü degildir.
A-Öncelikle tasimasi gereken özellikler ve yetenekleri seçildikten sonrada
görevi sona erinceye kadar tasimaya devam etmek zorundadir.
B- yemek yiyisinden giyimine, adim atisindan konusmasina, oturmasindan
kalkisina kadar her türlü davranisina azami derecede dikkat etmek
zorundadir.
C-Beraberinde olan kisilerin maddi -manevi görevi süresince ihtiyaçlarini
karsilamak ve onlari korumak zorundadir.
D-Davranislari ile görevini tam olarak yerine getirmek, ayrica insani
iliskilerinde beraberindekileri tatmin etmek ve doyurmak durumundadir.
Yerine göre hosgörü sahibi, yerine göre ciddi bir gözlemci, yerine göre
yargilama erkini kullanarak ceza verebilen ,
her halükarda Xabze kurallarini çok iyi bilip uygulayan bir kisilikte ve
yapida olmasi zorunlulugu vardir.
E-Bütün bu görevleri yerine getirirken Thamate mütevazi fakat hareket ve
davranislari ile sayginligi yaratabilen bir yapida olmak durumundadir.
Thamate , kendisini seçen veya görevlendiren kisilerin veya kurullarin
istek ve talimatini yerine getirmekle yükümlüdür.
Görevi bitirdigini usulüne uygun olarak teslim edinceye kadarda onlara
karsi sorumludur.
Dogaldir ki Thamatenin bu sorumlulugu yalniz onlara karsi degil görevi ifa
ettigi sürece de ilgili olan herkese karsi devam eder. Bu sorumluluga
karsilik,
Thamate görevi boyunca tam yetkilidir.Çok ciddi olaylar çikmadikça
azledilemez.Sikayetçi olan sikayetini Thamateyi seçen veya görevlendiren
kurula bildirir.
Görevi bittiginde bu sikayet yerinde görüsürse Thamatenin yargilanmasi
durumu vardir.
THAMATE NEDEN SEÇILIR? - SORUNLARA BAGLI OLARAK THAMATE SINIFLAMASI :
Toplumumuzun geçmisine baktigimiz zaman açikça görebilecegimiz gibi Adige
toplumu kendilerini XABZE denilen kurallarla ve seçilmis veya
görevlendirilmis
veya dogal olarak bu statüyü tasima hakkini kazanmis olan THAMATE'ler
vasitasiyla yönetilmistir.
Bunun aksini iddia edebilmenin tarihi gerçeklerle ilgisi yoktur, olamaz.
Durum böyle olunca ,
her toplumda oldugu gibi ADIGE toplumunda da gerektikçe ,ihtiyaç
duyuldukça kural konulmus, bu kurallari uygulayarak toplumu yönetecek veya
meydana gelen sorunlari
çözecek olan kisi ve kisileri de seçmis veya görevlendirmistir. Bu genel
kurala bagli olarak sorunlari ve Thamatelikleri su ana basliklarda
siniflandirabiliriz;
1- A -YÖNETIM ILE ILGILI SORUN VE THAMATELIKLER :
1- Savasla ilgili olarak seçilen Thamateler.
2- Xabze yapimi ve yorumu ile ilgili olarak seçilen Thamateler.
3- Yönetmekle (Yürütme) ilgili olarak seçilen Thamateler.
4- Yargilama için seçilen Thamateler.
5- Diplomasi için seçilen thamateler.
6- Sulh toplantilari için seçilen Thamateler.
B-SOSYAL HAYATIN DÜZENLENMESI IÇIN .
1-Hertürlü dügün idaresi için seçilen Thamateler.
2-Gelin getirme (nisase) için seçilen Thamateler.
3-Cenaze merasimi için seçilen Thamateler.
4-Sofra idaresi için seçilen Thamateler.
5-Yolculuk için seçilen Thamateler.
6-Misafirin agirlanmasi için seçilen Thamateler.
7-Her türlü yardim ve imece toplantilari için seçilen Thamateler
.
2-SORUNUN LOKAL OLUP OLMAMASINA GÖRE VEYA SORUNUN GEREKTIRDIGI HIYERARSI
GEREGI THAMATELER ve THAMATELIK.
1-Hable Thamate - mahalle Thamatesi
2-Koaje Thamate -Köy Thamatesi
3-Xegegu Thamate- Birkaç köyü kapsayan dar bölge Thamatesi
4-Jile Thamate - Birkaç Xegegu'yi kapsayan genis bölge Thamatesi
5-XEKU- Vatan Thamatesi
Bu siniflandirmalari örnek olmak üzere genel anlamda yaptim. Isin esasinda
:
Toplumumuz tarihi süreçte aktif ve hareketli bir yapi göstermis, sik sik
duyulan ihtiyaçlar ve sorunlar karsisindada kurali ve kural uygulayicisini
yaratmistir. Bu durumu asiriya götüren bir Xabze yazarimiz;
-XABZE DÜSÜNÜLMEDI ! - diyebilmistir. Genel bir sekilde siniflandirmis
oldugumuz Thmate'lerin her görev için yukarida yukarida siralamis
oldugumuz ilkeleri tasimasi esastir. Ancak her göreve seçilen Thamate'nin
seçildigi görevin agirligina uygun
olarak ayrica özellikleri ve yetenekleri tasimasi da zorunludur. Esasen
seçilirken bu ayrintilara özellikle dikkat edilmistir.
THAMATE KODZA: Thamate Yardimcisi. Thamate yardimciligi statüsü Thamatelik
kadar önem verilen bir misyon olarak Adige Xabze uygulamasinda yerini
almistir. Zira Thamatenin verecegi kararlarda, yapacagi davranislarda
yalniz birakilmamasi esas olarak kabul edilmistir.
Bunun yaninda bayanlarla beraber yapilan yolculuklarda gelin getirme gibi
ayrica Büyük Thamateye bagli olarak yine bayan thamade de görevlendirilir.
Sayin okuyucu, bu kisa tanitma yazisini hiçbir iddia tasimadan yazdim.Amacim
genç okuyuculara birazcik olsun faydali olmaktir. Yazimi noktalarken su
önemli birkaç noktayi vurgulamak istiyorum .
1-Ismi Thamate oldugu için kimse sasirmasin. Bu kavram ve statü , toplum
daha hafif deyimiyle topluluk halini almis olan her toplumda var olmustur.
Bundan sonrada var olacaktir. Bugüne uygularsak , bir cumhurbaskani,
bir basbakan, bir bakan,bir meclis baskani ve milletvekili veya bir
genelkurmay baskani , bir vali veya kaymakam , savci veya hakim herbiri
kendi sinifinda bir Thamatedir.
2-Thamateleri algilarken olumlu veya olumsuz toplumsal tarih ve
kültürümüzü yargiladigimizi unutmayalim.
3-Gerçek Thamatelik , aslinda toplumun hizmet edeni, daha açik söyleyecek
olursak , toplumun hizmetçisidir. Amma buna karsilik hiçbir bedel
almazlar. Üstelik çok çabuk gözden düsme durumlari vardir.
4- Tabiidir ki günümüzde tarif ve tahlil etmeye çalistigimiz anlamda
Thamatelik pek yoktur. Ancak bunun sebebi de yalnizca ADIGE TOPLUMU
degildir. Zira son yüz elli yildir , hatta daha fazla bir sürede
Thamatenin fonksiyonlarini sürekli olarak DEVLET olgusuna ulasmasi sonucu
baska kurumlar ve dinler almistir.
Ne var ki biz kültürel kimligimize bu dönemleri ölçü alarak bakamayiz,
bakmamaliyiz da.
5- Elestiri hakkimiz vardir ve kutsaldir.Ancak bunu inkar anlaminda hiçbir
zaman kullanmayalim.
Toplumuyla, Xabzesiyle,Thamatesiyle,gençligi ile hep birlikte tarihine ,
kültürüne, diline ve kimligine sahip çikabilen ve çikan bir seviyey
ulasmamizi dileyerek sözlerime son veriyorum. |
