Sosyal sınıflar
Sosyal Sınıf; Aşağı yukarı aynı iktisadi kudrete sahip olan, hayat uslupları birbirine uyan, aynı kültür ve terbiyeyi almış bulunan, iktisadi menfaatleri müşterek olan ve bu dört kıstasa göre kendilerini aynı durumda hisseden fertlerin teşkil ettiği topluluğa denir.
Kafkas toplumunda sınıf yoktu, çok az sayıda esirlerden oluşan köleler vardı ki bunlar toplumsal yapıya etki etmiyordu.
"13-15. Asırlarda feodalite yaygın idi. Sınıflar vardı (pşı, znatni, vasal, serf, rabi, köle gibi). Pşılar mülkleri ve nüfuzlarıyla üstünlük sağlıyorlardı. İnteriyano’nun anlattığına göre zamanlarının çoğu at sırtında geçerdi. Pşıler feodaldi. Çiftçileri çalıştırıp yaşıyorlardı. Kendileri ‘zekoe’, ‘tewe’ gibi kolay zengin olma yollarını tercih edip çiftçilik ve ticareti hor görüyorlardı. Nakış vb. zevkli işler dışında kadınları iş görmüyordu. Evlerinde altın kap kacak bulunur, gümüş alet edevat kullanırlardı. Pşı, tebeasının doğan iyi taylarına el koyar, tebea da bu size layık, deyip verirdi. Kuzeybatı Kafkasya’daki köleler ‘vuneut’, Abazin diyalektiyle ‘wunav’ (kapıcı) esirlerden oluşuyordu ve çok kötü durumda idiler."
Orta çağda Kafkas toplumunun yapısı değişmeye başladı. Sınıf farklılıklarını kaçınılmaz kılan feodalite yayılmaya başladı ve şu sınıflar doğdu: 1- Pşı; reis, bey, 2- Work; reisin maiyeti, 3- Fokotl; hür, ne vergi öder ne de pşının otoritesi altına girerdi, 4- Pşıtl; çiftçi, pşının adamı, ekip biçtikleri mahsullerden, himayesine karşılık olarak pşıye pay verirlerdi. 5- Wıneut; genellikle harp esirlerinden oluşan kölelerdi ki belli başlı hakları yoktur. Bu düzen özellikle ovalarda oturan Kabardey, Besleney, Mehoş, Bıcırkoy, Bjeduğ, Hatıkoy ve Mamkhığlar hızla yayıldı. Zamanla ‘fokotl’ tabakası da ‘pşıtl’leştirildi. Kuzeybatı Kafkasya’nın dağlık kesiminde (Hakuteş, Şapsığ, Abzah, Natuhay, Wubıh vd.) demokratik eşitlik hakimdi.
Feodal sistemde sınıflar şu şekilde oluşmuştu: Pşı; köyün, bölgenin başı, Tlekotleş; prens, pşı adayı, Dıjınığo; altın kaplama gümüş anlamında prensin bir altı, Workşawe, Tlığuse; kendi başına buyruk, hür. Pşı ona yer ve hayvan, alet ve edevatverir, o da işçilerini çalıştırıp mahsûl toplar, Pşıye vergi verirdi. Beykoel; karın tokluğuna çalışan işçi, Tlkhokotl; hür insan. Pşının onayı ile dilediğini yapabilir , dilediği tarafa gidebilirdi. Tlekoşawe; keza hür işçi, anlaşma ile istediği yerde çalışabilirlerdi. Wuneut; ot kesip getirir, hayvan besler, vs. ayak işlerini yapardı. Şhaşekhuj; sözleşme yaparak hürriyyetini satın alan mükâteb köle.
Kabardeyler Adıgelerin bir koludur. Tlekoleş yöneticileri vardı; Tambiler, Kundetler, Anzorlar gibi. Pşıleri, pşıtleri, werkleri vardı. Tlekoleşler istediği yere gidip istediği ile çalışırdı. ‘Kodz’ tesmiye ettikleri yöneticilerini kendileri seçerdi. Kodz, Pşı ile birlikte onları yönetirdi. Bunlar kendi denkleriyle evlenirdi. Onların evini soyan öldürülürdü. Pşıler sadece pşı kızı alır pşılere kız verirlerdi. Pşı öldürmenin cezası çok büyüktü, kanla ödemek çok daha kolaydı. Pşıyı öldürenin ailesi öldürülür, çoçukları köle olarak satılırdı. Pşı, pşı olmayan birinden çoçuk sahibi olursa buna ‘tuma’ derler, tlekoleşten büyük, pşıden küçük sayılırdı. Workler ‘aşe-faşe’leriyle (Çerkeska ve silah takımlarıyla) pşıye eşlik ederlerdi.
Tlekoleşlerden sonra dıjınığeler gelir. Sözlük manası altın kaplanmış gümüş demektir. Civardan gelen Karaçay, Balkar ve Abhaz beylerini bu statüye indirirlerdi. Bu kategorilerin hepsinin kendi vasalları (werkleri) vardı. (H. Yehutenıtl; sonra Beslan Werk), sonra, work şawetlığuse gelirdi.
İşçiler de sınıf sınıf idi: Abzah, Şapsığ ve Nathoy’larda daha çok rastlanan ve Adıgey’de ‘dekhefetet’, Kabardey’de ‘leğuneut’ denen tflekotller pşının bahçesinde oturan, kendi ailelerinden olan yarı hizmetçiler idi. Bir de wıneutler vardı ki, esirlerden oluşur ve köle gibi çalışırlardı.
18. Asır’da Kafkasyalılar arasındaki sosyal münasebetler, önceden olduğu gibi farklılık arzediyordu. Bir tarafta feodalizim hüküm sürerken öbür tarafta bu daha hiç bilinmiyordu. Sosyal gelişme farklılık gösteriyordu. Bu durum kabileler arasında olduğu gibi kabile içinde de görülürdü. Mesela Adıgelerde aristokrasi de [Kabardeylerde) demokrasi de [Abzeh ve Şapsığlarda] vardı. Avar, Dargin ve Lezgilerin bir kısmı feodal, bir kısmı bağımsız idi.
Avrupa’da değişen feodal düzende artan lüksün senyörlerin sömürü haddini tırmandırması sonucu köylülerin kaçması neticesinin doğması süreci, Kafkazsya Adıgelerinde de yaşanmıştır. 1790’dan 1810 sonlarına dek, Kuban havzasında yaşayan Çerkes köyleri ayaklanarak feodaliteyi devirdiler, pşı ve workleri Ruslara veya Kırım’a sığınmaya mecbur ettiler.
(Kuban havzasında) 1790’da halk idareyi ele aldı, pşı ve workleri devre dışı bıraktı. Bunu isyan olarak değerlendirenler de olmakla birlikte, gerçekte içtimai bir inkılâp idi. Bu hareket, bölgede yayılmış olan feodaliteyi ortan kaldırdı.’
18. Asır boyunca, özellikle 2.yarıda Psıj ötesi kavimlerde ayaklanmalar sürüp giti. Kaçıp pşı olmayan yerlere gidiyorlardı. Aristokrasiden kaçıp demokrasiye gidiyorlardı. Abzeh, Şapsığ ve Natuhaçlar sadece Adıge değil, Abaza vs. kavimlerden gelenleri de kabul ve himaye ediyorlardı. Bu sebeple nüfusları hızla büyüyen bu üç kabile tüm Çerkesya ‘da ağırlığını hissettirmeye başladı. Pşısı olan kabilelere karşı koyabiliyorlardı. Büyük zorluklara rağmen sığınmacıları kabul etmeye devam ediyorlardı. Bu çatışmalarda bazen pşıler bazen de işçiler üstün geliyorlardı. 1792’de Şapsığ’daki tüm çiftçiler ayaklandı. Bu ayaklanmaya Abazeh ve Natukoylar da destek verdi. Şapsığ workleri kovuldu. Bu hepsine ders oldu. Workler de Bjeduğ Pşısı etrafında toplandı. 1793’te Peterburg’a heyet gönderip ayaklanmayı bastırmak için yardım talep etiler. Bunun üzerine II. Katerina bir Kazak müfrezesi gönderdi.
Adıge tarihinde önemli bir yere sahip olan Bzıyıka çatışması 1796’da vuku buldu. Şapsığ, Abazeh ve Natuhay çiftçileri ile Bjeduğ Pşısı komutasındaki workler çatıştı. Önce çiftçiler baskın geldi, ama pşıler onları hile ile ormanlara çekip top eşliğinde gelen Kazak müfrezesine kırdırdılar. Ve böylece durduruldular.
18. Asırda Kafkasya’da her bölgede sınıf çatışmaları baş gösterdi. Sebebi feodalitenin yayılıp işçilere yapılan baskının artmasıyla isyanların çoğalmaya başlamasıydı. Başlıca metot pşıden kaçmak idi. Daha hür bölgelere kaçıyorlardı. Han-Ceri’nin anlattığına göre Batı Kafkasya’da insanlar pşının baskısını hisseder etmez başka taraflara gidiyordu. Hatta Rus köylerine sığınanlara bile rastlanmıştır.Ruslar onları pşılere geri vermiyorlardı. Çünki Rus padişahı onları kullanıyordu.
1767’de gitgide artan kaçma hadiseleri üzerine Kaberdey pşıleri wınafe yaptı. İşçileri Balk ve Terç arasında sularından uzak tutma kararı aldılar. Kum suyu yakınına götürürek kaçışı zorlaştırmak istedilerse de bu karar üzerine onbin kadar işçi pşılerinden ayrılıp Balk ve Terç arasında Beştamak yaylasındaki Rus kalesine sığınma kararı aldılar. Pşıler bastırırsa Terç’i geçebilmek için köprü kurdular. Kıp Kalebek, Şpıgateş Musa, Bişow Merem, ayaklanmacıların elebaşı idi. H. A. Kizlar kumandanı Kinaz H.A. Patrapov bu ayaklanmaları kendi lehine değerlendirmek isdedi. Psıj ve Kum nehirleri tarafına gitmelerine razı değildi. Elçi gönderip ayaklanmaya destek verdiğini bildirdi. Pşıler de ayaklanmanın şiddetle bastırılamıyacağını anlayınca otuz şöhretli pşı gönderip onlardan köylerine dönmelerini istediler. Efendi değiştirebilme hakkı tanınması ve vergileri azaltma şartıyla anlaştılar.
Bazı Arap ülkelerinde, Rusya’da ve Türkiye’de ordu hiyerarşisinin oluşmasında, buralarda görev yapan Kafkas kökenli üst düzey subayların etkisi olmuştur ki bunun ‘pşı-werk-pşıtl’ sınıf sisteminden esinlendiği söylenebilir.
Sosyal tabakalaşma
Sosyal tabakalaşma ile ilgili tartışmalar ele alınırken sınıf ve statü kavramları genellikle kullanılır. Statü kavramı ile ilgili olarak yapılan analizler, bunu ilk kullananlardan olan Max Weber’e, sınıfla ilgili analizler de Karl Marx’a dayandırılır.
