Aile hayatı
Bu kısımda, genel olarak Çerkesler’in evlenme ve boşanma şekilleri, düğünleri, aile tipleri, aile fertlerinin üstlendiği roller vb. hususlar ile Adıge ailesinin komünist rejim döneminde maruz kaldığı tahribatları ele alacağız.
Evlilik
Dağıstan hariç tüm Kafkas kavimlerinde olduğu gibi Adıgelerde de egzogami hakimdir.
Evlenme genellikle şu üç yoldan biriyle gerçekleşirdi: "Guşe gupe yıbze" dedikleri beşik kertmesi (ki bu yöntem pek yaygın değildi), kaçırma ve aileler ve adaylar tanışıp anlaşarak. Yaşı geçtiği halde evlenemeyen olursa, arkadaşları onun adına kız bulur, kız ailesi gizlice oğlanın durumunu araştırır ve kızı onun arkadaşlarına teslim eder, onlar da getirip bekar kalan arkadaşlarına büyük bir sürpriz yaparlardı.
Gelinin iffeti son derece önemli bir husustur. Bakire olmadığı anlaşılan gelin baba ailesine iade edilirdi.
Çerkesler’de evlilik zor bir olaydır. Düğünler çok külfetli olduğundan nispeten daha kolay sonuçlanan ‘kızı kaçırma’ yöntemi yaygınlık kazanmıştı. Nadiren ‘zorla götürme’ olaylarına da rastlanırdı ki bunun sebebi daha çok başlık parasının aşırı yüksek oluşu olurdu.
Sovyet rejimi ile evlilik kurallarında zorunlu değişmeler olmuştur. Aleksandra Kollantay (1872-1952), Çarın ve kilisenin savunduğu aile kurumunun Çarlık rejimiyle birlikte yıkılması gerektiğini ilan ediyordu. 19 Kasım 1926’da yürürlüğe giren ‘evlilik, aile ve velayet yasaları’na göre evliliğin herhangi bir biçim kuralına uyması gerekmiyordu. Evlilik akdi nikah memuru tarafından herhangi bir tören yapılmaksızın tasdik olunan bir belge durumuna gelmişti. 8 Nisan 1944 yılında yapılan değişikliklerle nikah memuru önünde bir tören yapılmasına izin verildi. Evlilik için asgari 18 yaş sınırı kondu. Bu değişikliğe kadar çocuğun babasını tescil ettiren kadın idi. Evlilik dışı çocuğun bakımını devlet üstlenmekteydi.
Çerkeslerde İslam öncesi dönemde levirat (kocası ölen gelini kayın biraderiyle everme) ve sararat (akraba iki kızı peşpeşe alma) adeti vardı. Levirat adeti İslamiyetle şereflenmelerinden sonra da gitgide zayıflayarak sürmüştür.
Eş Seçimi
Adıgeler’de eş seçimi, adayların hür iradesine bırakılmıştır. Bununla birlikte kızın eş seçiminde aile büyüklerinin görüşü de önemli bir etken idi.
Evlilik yaşı
Evlilik yaşı; 20’nin altında idi. Ancak İslamiyetle kucaklaşmanın akabinde başlayan ve dört asır süren kanlı savaşlar ve peşinden yaşanan sürgün şoku nedeniyle normal evlilik yaş sınırı zamanla 25’in üstüne çıkmıştır.
Başlık
Günümüzde de Anadolu’da yer yer devam etmekte olduğu üzere başlık parası alınırdı. Bunun miktarı sosyal statüye göre değişirdi. Bu para genellikle at, silah, büyükbaş hayvan İslam öncesi dönemde köle ve nakit alarak verilirdi. Müslümanlaştıktan sonra başlık ikiye çıkmıştı; biri ebeveyne, biri geline (mihir) verilirdi.
Çok Evlilik
Çeçenlerde daha yaygın olan birden fazla evlilik Adıgelerde yaygın olmamakla birlikte Nart ‘tlıhuj’dedikleri kahramanların ve ‘pşı’ dedikleri beylerin birden çok kadınla evlendiği olmuştur.1330’da bölgeyi gezen Yulivan’ın kaydettiğine göre, Taman’da yaşayan Adıge Beyi’nin yüz kadarhanımı vardı.
Evlenme Yasakları
Gerek baba gerekse anne tarafından akrabalarla evlenmek kesinlikle kabul görmezdi. Bu gelenek bugünde sürmekedir. Bu tür evlilik gerçekleştirenler bir çukura atılıp taşlanarak öldürülürdü.
Dağıstan hariç, diğer Kafkas halklarında hakim olan akraba evliliği yasağı Adıgelerde en sert şekilde uygulanır, aynı sülale mensupları ve süt kardeşler yakın akraba addedilirdi.
Süt kardeşle ve ,başka dinden biriyle evlenmek yasaktı. Bey sülalesine mensup biri köle (işci) sıfından biriyle evlenemezdi. Bunun aksi de aynen yasak idi. Ancak bu sınıf farkı gözetme kuralı İslamiyetle birlikte gevşemiş, bugün tamamen yok olmaya yüz tutmuştur. Evlilikte sınıf farkı kesinlikle gözetilir, köle kızı alınmaz, köleye kız verilmezdi.
Gerek Kafkasya’da, gerek diyasporada (Kafkasya dışında Çerkeslerin yaşadığı yerler) bugün için yaşayan evlenme yasakları akraba evliliği ve süt kardeş evliliğidir. 130 yıllık aradan sonra dünyanın dört bir yanından gelip atayurtlarında karşılaşan Çerkesler sülalelerini buluyor ve yakın akraba muamelesi görüyorlar. Aynı sülale adını taşyanların evlenmesine asla müsamaha edilmiyor.
Bakire olmadığı anlaşılan gelin derhal baba evine iade edilirdi.
Çerkes toplumunda namus ve iffet son derece büyük bir titizlikle korunurdu. Nadiren vuku bulan zina olaylarına en şiddetli cezalar uygulanırdı. Evli biri zina yaparsa öldürülür, zani bekar ise yüz sopa vurulurdu. İslam öncesi Çerkes toplumunda evli kadın zina yapacak olursa, kocası tarafından saçları kökten kazınıp elbisesinin kolları dirseklere dek kesilir ve öylece bir ata bindirilerek babasının evine yollanırdı. Onunla zina eden erkeği de ya koca veya onun arkadaşları yakalayıp öldürürdü.
Boşanma
Karı koca arasındaki anlaşmazlıkları yifend dedikleri imamlar ile ‘nahıj’ dedikleri saygıdeğer yaşlılar hallederdi. Bu gibi davalarda kocanın tercihine daha çok önem verilirdi. Nadiren vuku bulan boşanmalar şu şekilde gerçekleşirdi. Ya koca şahitler huzurunda ‘ben artık seninle yaşamıyacağım’ der yol verirdi. Veya iki şahit ile köy mollasının huzurunda üç kez ’tallaktuk’ der üç adım atardı. Kadın 4 ay 10 gün bekledikten sonra dilediğiyle evlenirdi.
Sovyet rejimi politikaları sonucunda Çerkesler arasında boşanmanın yaygınlaştığı görülmektedir. Eğer çocuk yoksa resmen boşanma olayı, nikah memurluğuna başvuran herhangi bir eşin talebi üzerine nüfus kütüğüne bir kayıt düşülmesi işleminden ibaretti.
Karma Evlilikler
Kafkasya’da mislümanlarla gayr-ı müslimler arasında vuku bulan nadir evlilikler tek yönlüydü. Bu durumda, müslüman bir erkek müslüman olmayan bir kadınla evleniyordu. Müslüman kızlar hemen hiç bir zaman gayr-ı müslimlerle evlenmiyorlardı. Daha çok kentlerde rastlanan gayr-ı müslim gelin alma olayı bile koca evinde husumetle karşılanırdı.
Karma evlilikleri kolaylaştıran etkenleri araştıran sosoyologlar, kentleşme, çok ulusluluk ve eğitim seviyesini, bu konudaki en etkin faktörler olarak ortaya koymuşlardır. Son yıllarda Kafkas cumhuriyetlerinde hızlı bir entellektüel gelişme oldu. Ayrıca, erkeklerle kadınlar arasındaki eğitim düzeyi farkı gözle görülür şekilde azalmaktaydı. Bu durum karma evliliklerin artmasında etkili olmuştur.
Karma evliliklerde müslüman babanın milliyeti hep baskın çıkardı. Ender olarak rastlanan müslüman kadının gayr-ı müslim erkekle evlenmesi halinde de çocuklar annenin milliyetini seçerdi. Karma evlilikler bile İslamın dışında bir dünyaya açılmaya meydan vermiyordu. Sovyet iktidarı (terfi sebebi kabul ederek vb. yollarla) etnik grupların karışmasının ve milletler üstü bir toplumun karma evliliklerle gerçekleşeceğini ümit ediyordu.
Düğün
Yeni kurulan ailenin nasipli ve bereketli bir aile olması için düğün yemeğine çok büyük önem verilir, zengin bir çeşitle donatılırdı. Düğünde en önemli olay ‘wune yışe’ dedikleri gelini damadın evine buyur etme merasimiydi. Büyük bir grup eşliğinde, mızıka çalıp ‘wered’ (şarkı) söyleyerek, silah atışları yaparak gerçekleştirilirdi. At yarışı, güreş vb. spor gösterileri düzenlenirdi. Mızıka eşliğinde, kız erkek karşılıklı Kafkas oyunları oynayarak yapılan Çerkes düğünleri hem Kafkasya’da hem de diyasporada yaşatılmaktadır.
Evlenme merasimi, Kafkasya’da yaşayan müslüman halklar için, geleneklerine olan derin bağlılıklarını gösterme ve Sovyet kanunlarını ve tutumunu küçümseme için bir fırsat olarak değerlendiriliyordu. Başta ziyafet için kurban kesilmesi olmak üzere hükümetin hiç de tasvip etmediği bir sürü masrafların yapıldığı görkemli şenlikler olurdu. Üstelik bunlar mahalli yetkililerin huzurunda yapılırdı. Evlilik merasimi doğum merasimine nispetle Müslümanların ata geleneklerine bağlılıklarını gösterme fırsatını daha çok vermekteydi. 1960 yılları başında meseleye eğilen Sovyet rejimi, dini nikahların artma eğiliminin, resmi nikahın cazibesi olmayan donuk ve bürokratik özelliğinden kaynaklandığını düşünerek görkemli nikah sarayları inşa edilmiş ve büyük törenler düzenlenir olmuştu. Ama hiç bir şey değişmemiş gibi dini nikah törenleri cazibelerini muhafaza etmeye devam etmişlerdi. Müslüman toplumda resmi nikah sonucunda doğmuş çocuklar rahatlıkla meşru kabul edilmiyordu. Dini nikah bir vicdan hürriyeti meselesi olarak düşünüldüğünden yasaklanamamıştı. Ancak, baliğ olmamış veya rızası olmayan kızların evlendirilmesi, kız kaçırma, başlık vb. adetler ekonomik ve sosyal gerekçelerle yasaklanmıştı. Buna rağmen yer yer devam ediyordu. Mesela başlığın herkesçe malum rayiçleri vardı. Kafkasya’da nişanlının müstakbel kocanın ailesine takdim edildiği törenler (nıse yışe) devam etmekteydi. Merasim boyunca gelin yüzü kıbleye dönük vaziyette ayakta dururdu.
