Bölge pşı’sının, ona bağlı veya onun yönetiminde olan diğer pşı’ların xase talepleri olduğunda nerede toplanılacağına karar verme yetkisi vardı. Fakat tüm Kabardey’i ilgilendiren bir konuda xase yapılacak ise xase’nin nerede toplanacağı konusunda karar verme yetkisine sahip olan kişi, pşı’ların pşı’sı “pşı txamade” idi. Xase, geleneksel olarak, pşı txamade’nin veya onun work’larının topraklarında yapılırdı; çoğunlukla da köylere uzak alanlar seçilirdi.
Xase’ye katılanlar arasında birbirine düşman sülaleler veya aralarında
sorun olan pşı’lar varsa, yer belirlenirken özellikle bu konuya çok
dikkat edilir; xase’nin yapılacağı yerin, bu taraflardan birinin
topraklarına yakın olmamasına özen gösterilirdi. 1753 yılının
sonbaharında yapılan ve Rus ordusundan da komutanların aracılık ettiği,
Kabardey’in iki parçaya bölünmesi konusunun görüşülüp karara bağlanması
umuduyla toplanan xase’yi buna örnek olarak gösterebiliriz.
13 Haziran 1747’de, Kızburun ormanının kıyısında, birlikte hareket etme
kararı veren üç pşı, xase topladı. Kırım Hanı’nın şikâyetleri
görüşüldü. Toplantıya üç grubu temsilen katılan pşı’lar, Beçmırza
Batokue, Kurğokue Mıhamet, Ketıkue Jambolet’ti.
Bundan altı ay sonra, yine Kızburun ormanının kıyısında, 1748 yılının
şubat ayında bir xase daha toplandı. Bu xase’ye Kurğokue Mıhamet ile
Ketıkue Jambolet gruplarıyla katılmışlardı. Bu pşı’lar, Beçmırza Betokue
ve diğer pşı’lara haber vermeden Kırım elçileri ile toplantı yapmışlar;
Kırım Hanı’na bir mektup yazarak Ruslar, Hatokuşokue Kasey’in
Kabardey’den sürülmesini bahane edip Kabardey topraklarına saldırırsa
nasıl bir tavır alacağını sormuşlardı.
Xase’ler köylerden uzak alanlarda, orman kıyılarında toplanırdı, sadece
bir bölgenin xase’si söz konusu olduğunda da aynı kural geçerliydi.
Örnek verecek olursak; 31 Aralık 1748’de Hatokuşokue Kasey’in
kardeşleri, onların yönetimindeki work’lar ve Anzorların da katıldığı
bir xase toplamışlardı. Toplantının gizli kalması gerekiyordu ki bu
xabze’nin gizlilik kuralına dayanmaktaydı, o nedenle diğer pşı’lar ve
onların yönetimindeki work’lar bu kurala uyuyorlardı. Sülaleler
birbirine düşman ise, bir tarafın, sorununu diğer tarafın bilmesini
istememesi de xabze’nin gizlilik kuralına uygundu. Büyük pşı, pşı’ların
pşı’sı durup dururken “Xase yapacağım, etrafımda toplanın” diyerek xase
kararı veremezdi. Bunun nedenlerinden biri ve en önemlisi şuydu; tüm
Kabardey’de pşı ve work’lar arasındaki husumet nedeniyle korku ve
güvensizlik hâkimdi, bu yüzden bütün pşı’lar diken üstündeydi.
Xase’yi toplayacak olanların da toplantının nasıl geçeceği, neler
görüşüleceği ve katılacak bütün taraflardan bu konuların onayının
alınması gibi sorunları önceden çözmeleri gerekiyordu. Yaşlıların en
büyük kaygısı ise xase’ye katılacak kişilerin can güvenliğinin
sağlanmasıydı. Bunun dışında, yer seçerken atların kolay yiyecek ve su
bulabilecekleri noktalar değerlendirilmeliydi. 1753 yılında yapılan
xase’de çok uzun tartışmalar olmuş, toplantı Şecem’deki bir tepede
başlayıp Dohutamış yakınlarında, Karadeniz kıyısında bitmişti.
Yer seçimi konusunda herkes hassas davranırdı. Xase’ye katılacak
pşı’lar arasında herhangi bir sorun olmasa ve yer konusunda anlaşmış
olsalar dahi (örneğin Mezdeug’de olduğu gibi) xase köy dışında bir
alanda toplanırdı. Pşı’ların ve work’ların katıldığı, Baksan grubu ile
Kaşkatau’da yaşayanların da yer aldığı, 1767 yılında ocak ayının
12’sinde başlayıp 21’ine kadar devam eden xase, yerleşim yerlerinden
yaklaşık on kilometre uzaktaydı. Ancak xase’nin yerleşim yerlerinden
uzakta yapılması kesin bir kural değildi, seyrek görülse de xase’lerin
köylerde toplandığı zamanlar olmuştur.
Benzeri bir xase, Hatokuşokue Kasey’in Kabardey’den sürülmesi konusunun
görüşülmesi amacıyla, 27-29 Kasım 1748’de Beçmırza Betokue’nın köyünde
toplanmıştı. Konu bu toplantıda karara bağlanamamış; Kambakue’nın
köyünde, 15 Aralık 1748’de tekrar başlayan xase’de ayın 28’ine kadar
tartışılmıştı. Burada şunu hatırlatmak gerekiyor; bu xase’ler köylerde
toplansa da bölge olarak Cılahsteney’de yapılmıştı. Cılahsteney ise
Büyük Kabardey’den epeyce uzaktı.
Hatokuşokue Kasey de 1763 yılının 19 Aralık günü “yönetimindeki bütün
work’ların köyündeki xase’ye katılmaları” kararını verdi. Ancak
toplantının nerede yapılacağı konusunda karar vermek bugün dahi çok zor
ve o yıllarda Kasey’in yönetimi altında çok sayıda köy ve sülale vardı.
Xase’nin yapılacağı yerin seçiminden söz edip de nasıl yapıldığından,
nasıl yürütüldüğünden bahsetmemek olmaz. Belgelerden anladığımız
kadarıyla pşı’lar ayrı, work’lar ayrı toplanırlardı. Ayrı ayrı yerlerde
toplanarak aldıkları kararları birbirlerine sözcüleri aracılığıyla
iletirlerdi. Y. Potoç’a göre, gruplar birbirlerine sözcü gönderirlerdi
ve bu toplantılar kavgasız gürültüsüz, çok güzel geçerdi.
Eğer xase’ye katılan gruplar arasında düşmanlık varsa, toplantıda yer
alan her birey, istenmeyen olayların meydana gelmemesi konusunda
dikkatli davranmak zorundaydı. Bölgedeki Rus yöneticiler xase üzerine
pek çok yazı kaleme aldılar. 7 Ekim 1753’te Beçmırzaların mezarlığının
yakınındaki bölgede konaklayan Rus yöneticiler İ. Barkovsk ile P.
Tatarov, Şecem Nehri kıyısında yapılacak xase’ye aracılık edeceklerdi.
10 Ekim’de xase’ye, taraf olan Baksan grubu ve Kaşkatau’ların pşı’ları
ile work’ları da geldiler ve Rus yöneticilerin kaldıkları yere yakın
olmak üzere, nehrin birer kıyısına yerleştiler. Gruplar aldıkları
kararları diğer gruba direkt olarak söylemiyor, elçilerle
bildiriyorlardı. Her iki grubun da tayin ettiği sözcüler, Rus
yöneticiler, work’lar ve beygul’lerden oluşan aracılar, grupların
elçilerinin getireceği kararı bekliyorlar, sözcüler bu kararı diğer
gruba ulaştırıyorlardı. Anlaşıldığı kadarıyla, bu grupların sözcüleri
konularında deneyimli kişilerdi, sözcülüğü profesyonelce yapıyorlardı.
Örneğin Kaşkatau grubunun sözcüsü olan Şıpş Aliy, bu görevini 1753 yılı
öncesinde olduğu gibi sonrasında da uzun zaman sürdürdü. Xase’lerde bir
grubun sözcülüğünü yapabilmek için yiğitlik, şan-şöhretin yanı sıra
keskin zekâlı da olmak gerekiyordu. Sözcüler, Kabardey krallığındaki
pşı’lar, work’lar arasındaki ilişkileri çok iyi bilen, dış politika
konusunda da deneyimli kişilerdi. Bu yüzden Kabardey’e komşu krallıklar,
bu kişileri çeşitli hediyeler vererek yanlarına çekmeye çalışırlardı.
Tatarov sözcülerin bu özelliklerinden yazılarında sıkça söz etmiştir.
1761 yılının 3 Mayıs günü pşı’larla work’ların toplandığından bahseden
Rus yönetici şöyle devam eder: “Baksan grubundaki pşı’lar, konuyu
tartışabilmek için onları yalnız bırakmamızı istediler, tartışıp bir
sonuca ulaştıklarında bizi haberdar edeceklerini söylediler. Sonra
Tambiy work’larından Doletmırza Hapaşe ile Anzor Sosrukue’yı sözcü
olarak tayin ettiler.”
