M.Ö V.yy.- Meot boylarından olan Sindler, kıyıda Anapa ve Taman yarımadası arasındaki alanıda kapsayan aşağı Kubana yayılan büyüleyici Sindika uygarlığını kurdular. (Strabon-(Geography, 11.2)
M.Ö 480- Doğu Kırımda başkenti günümüzde Kerç olan Panticapaeum olmak üzere, Grekler Bosporan Krallığını (Kimmer Boshpor)kurdular. Bu biricik devlet Grekler ve yerel Çerkes ve sonrasında İskit hanedanları tarafından yönetilmiştir.( A. M. Leskov and V. L. Lapushnian (eds), 1987) 200 yıldan daha fazla(M.Ö.438-M.Ö.108) Boshpor krallığını yöneten Spartakid Hanedanının yerli Meot hanedanlarından olduğu birçok bilimci tarafından kabul edilir (M.I. Artamonov, E.I. Krupnov)
M.Ö. 450- Çerkes-Sindika Krallığı Grekler tarafından kurulan Bosporan Krallığı hakimiyeti altına girdi.
M.Ö. 438- Çerkesler Meotlardan olan Spartakidler eliyle Bosporan krallığı yönetimini ele geçirdiler.
M.Ö III. yüzyıl- Meotida-Meot Gölü (Azak Denizi) çevresinde yaşayan Mıvıt’lar (Meotlar) “mert, usta ve çalışkan çiftçiler olarak biliniyor, güç yönünden de İskitlerden sonra gelen topluluk olarak sayılıyorlardı. (Eskiçağ Tarihi Bülteni, 1948, N 1, s. 249 (Вестник древней истории, 1948, N 1, н. 249)
M.Ö 108/7- İskitlerin istila girişimleri neticesinde Çerkesler tarafından yönetilmeye devam eden Bosporan Kırallığı çöküşe girdi ve Boshpor Çerkes Kralı Perisat Anadoludaki müttefiki Pontus kralı Mithradates VI’e çağrıda bulunarak krallığı ona devretti.
M.Ö 2.yy/150 İskitlerin ardılları olan Sarmatlar Çerkes topraklarına yayılmaya başladılar.
MÖ I. Yüzyıl- Çerkes(Sind- Mıvıt) toplulukları ittifak halinde köleci Greklere karşı koyuyorlar.(Strabon. 17 Bölge Coğrafya (Страбон. География в 17 книгах)
M.S.I.yy- Çerkesler(Boshpor Krallığı), Sarmatlar’ı Maniç ırmağının kuzeyine sürmeyi başardılar. Batı Kafkaslarda Çerkes liderlerinden Stakhemfak önderliğinde Zixhia kabile birliği kuruldu.
M.S.II.yy- Zixhia Kralı Stakhemfak Roma İmparatorluğunun egemenliği tanıdı.
M.S.III.IV.yy- Gotlar Karadenizin kuzeyine yerleştiler. Çerkes krallıkları ile sürekli savaşlar oldu.
M.S.IV.yy- Pşı Baxsan,Adığe feodal beylerinden Dawıy’ın oğludur.Gotlara karşı savaşır ve seksen savaşçısı ile birlikte hayatını yitirir.
370- Got Krallığı Hunlar tarafından yıkıldı.
374 – Çerkesyanın Hun saldırılarına uğramaları ve ülkenin yakılıp yıkılması. Boshfor krallığı çöktü, Alan ülkesi dağıldı. Çerkesler büyük bir direnişten sonra dağlık bölgelere çekilip savunmaya geçtiler.(*)
453- Hun lider Atilla öldü. Hunların Avrupa’ya akınların da Çerkes ve Alan savaşçılar ile olan müttefiklik sona erdi ve Hunların çekilmesinden sonra Çerkesler eski topraklarını geri aldılar, kuzeyde Ukrayna ve Kırım’a değin yayıldılar.
VI.yy. -Çerkes Kralı Lawristan’ın, Avar(Lezgi kabilesi) yönetimi altına girmeyi kabul etmemesi üzerine, Avar Hanı Baykan’ın 60 bin kişilik bir ordu ile Karadeniz kıyıları ve Kuban ağzından Baksan ırmağına kadar olan yerleri yakıp yıkması.( Lawristan’ın Avar Hanına cevabı meşhurdur:” Kim bizden özgürlüğümüzü alabilir? Bizler topraklarımızı geri almaya alışığız ama bizim olanı düşmana vermeye değil.Dünyaya savaşlar ve kılıçlar hükmettiği müddetçe bu böyle olacak. Tek kılıcımız ve tek canlı kalana dek özgürlüğümüzü teslim etmez, kimseye toprak,haraçta vermeyiz.”) Baykan Han Anapa’dan ayrılıp ordusu ile birlikte Tsemez’e giderken Çerkesler Abın nehri üzerinde Avar odusuna saldırırlar ve savaş Çerkeslerin zaferi ile sonuçlanarak topraklarının büyük bölümünü geri alırlar. ( Ancient Circassian History, K.I.Natxho)
CIRCASSIA- TARİHİ ÇERKESYA
VIII-IX.yy.- Bazı Çerkes kabileleri tarafından Kuzey Kafkasya’da “Kasog Kabile Birliği” kuruldu.(Kasogia).
VIII.yy- Kasog kralı Weche’nin oğlu Prens Hapach binlerce atlı ve müttefik prensliklerden oluşan ordusuyla Hazar şehri Sarkel’e saldırdı.Onu karşılayan Hazar ordusu hezimete uğradı ve Sarkel prensi ile sağ kalan ordusu ayaklarından prangalanarak tutsak edildi. Güçlü yayı ve kavisli kılıcı ile Çerkes prensi Shawelin kahramanlığı Çerkes ozanı Yakhutl’ı Shaban’ın “Sarkel Savaşı” adlı şiirinde söz edildi. (Zenkovsky, Medieval Russia’s Epic,Cronicles and Tales, 58-59 )
821- 823 yılları- Zihlerin (Adıgeler-M.Ö. Kerketler) de katıldığı büyük bir kitle/ ordu Bizans İmparatoru II. Mihailin ordusunda çarpışıyor.(“Rusya Tarihi Derlemesi”. 1843 yılı.)
X.y.y.- Çerkesler bölgede güçlü bir siyasi güç haline gelerek gerçek ve tek dilli birleşik bir ulus haline geldiler. Zixhia ve Kasogia Krallıkları birleşti.
951- Khivin Khan Kasog topraklarına saldırdı.Fakat bu savaş yenilgi ile sonuçlandı ve tutsak edilip başı kesilerek öldürüldü.Mezarına konan bir kalkan üzerinde şu ibareler geçiyordu: ” Bu, ülkeleri istila etmeye kalkanlara bir ödüldür”- (Ancient Circassian History, K.I.Natxho)
964-972- Kiev Prensi Svyatoslav’ın Kırım’daki Hazar ordusuna saldırması ve ardından Çerkesya(Kasogia) topraklarına girmesi.
965 yılı- “Bir pagan (мэджусый) olan Rusya Büyük Prensi İgor oğlu Svyatoslav (942-972) Taman’a saldırıyor ve üstün geliyor, ardından Tmutarakan Prensliği kuruluyor. Çerkeslerin türediği Kasogların ve Alanların bir kısmıda Tmutarkan’a bağlanıyorlar.(K. Marx, F. Engels. “SSCB Tarihi”.)
1022- Çerkes Prensi Redade ile Kiev Prensi Vladimir’ in oğlu Tmutarakan Prensi Mistislav arasında silahsız yapılan ikili güreşi Mistislav’ın bıçak kullanarak hile ile kazanması. Prens Mistislav’ın Tmurtokan’a yerleşmesi. Anlaşma gereği Çerkes Kraliçesi Ayner, iki oğlu Dzepş ve Zefes’i beraberinde götürmesi için Mistislav’a izin verildi. Onlarla beraber Şıwupaş ve Aghban Tum-Tekhaşşe’ye gittiler. Meşıkhu, Çeçan,Khodan, Temrıkhu Kasogya’da kaldılar.Bir kıyı keşif koruma akıncı atlı birliği, Meot beyi Khayit, Hakuç ordusu komutanı Temur Mistislav emrinde hizmete girdi.
1023- Mistislav kutsal Tanrıça Meryem adına Tum-Tekhaşşe’de bir kilise inşa ettirmişti. Bu mabette Reded’in oğulları vaftiz edilerek Hıristiyan yapılmışlardı. Hıristiyan olduktan sonra Dzepş’e Yure, Zefes’e ise Roman adı verildi. Roman Mistislav’ın kızıyla evlenip ona damat oldu.(А.В. Пьянков. Народ Касоги и страна Каса (К этнополитической ситуации на Северо-Западном Кавказе в VIII-X вв.)
10. ve 13.yy- Tüm Adıgeler Rus kroniklerinde Kasog olarak anılmaya başlandı.
1023-Mistislav Adıge(Kasog) birlikleri ile beraber kardeşi Yaroslav’ın bölgesini (mirasını) elinden aldı. Kiev’e ulaşıp orayı zapt etti. Çernigov’da müstahkem bir şehir kurdu. Sonraki yıllarda Adıge-Rus süvarilerinden oluşan ordu Listven’de Yoroslav’ın ordusunu darmadağın etti.
1024- Reded’in oğlu Yuri/Yure(Dzepş) ünlü All Floor savaşında öldü.Evlenmemiş ve çocuklarıda olmamıştı.(Onun soyu diğer oğlu Roman’dan devam etti.)
1024 yılı yaz mevsimi- Kasoglar (Adıgeler), Tmutarakan Prensi Mstislav Vladimir’in ordusu ile, Çernigov kenti (şimdi- Ukrayna kuzeyinde) yakınlarında karşı karşıya geliyorlar. Çarpışmada Yaroslav üstün geldi ve savaş yapılmadı. ( «Полное собрание русских летописей» (Rus Kronikleri), cilt. 1. 1962, s. 147 – 140.)
1026-Gorodtse’de Mistislav ve Yaroslav barış antlaşması yaptılar. Bu antlaşmaya göre, Dinyep’in sol tarafında kalan topraklar Mistislav’ın eline geçti. Başkent olarak Çernigov’u seçerek ailesi ve ordusunu oraya taşıdı.
1030- Çerkeslerin 6.000 kişiden oluşan Alan(Osetin) savaşçılarının yardımıyla Tmutarakan Kalesi’ni kuşatması, kaleyi ele geçirerek yakıp yıkmaları, Çerkes Prensi Redade’nin öcünün alınması.(*)
1035- Mistislav ölünce bütün toprakların hakimiyeti Yaroslav’a geçti. (Karamiz’in yazdığı “Rus Devlet Tarihi” adlı eserde, Moskovalı 4 ailenin kendilerini büyük prens Reded’in soyundan geliyor saydıklarını yazıyor. Bunlar: Dobrinskeler, Belewtovlar, Sorokowmov-Glebovlar, Lopuhinler.)
1090- Kıpçaklar Tmutarakan’ı ele geçirdiler, Bölgenin Slav nüfusu Adıge Prensliği hakimiyeti altına girdi.
11.yy- Kasogia Gürcü Prensliği etkisi altına girdi, Hristiyanlık yayılmaya başladı.
1223-Altın Orda saldırıları sırasında topraklarının büyük bir bölümünü yitiren Çerkesler, buna karşılık Alanlar’ın bazı topraklarını ele geçirdiler.
1230- Çerkeslerin bir kısmının Kuban ovalarını aşarak liderleri Abdun-Khan önderliğinde Kırım yarımadasını işgali. Çerkesya(Circassia) Karadeniz’in doğu sahilindeki birçok Çerkes kabilesini içine alan büyük bir ülke haline geldi.
13,yy- Rusya‘nın içlerine ve Kafkasya bozkırlarına ilerleyen Moğol kabileleri, göçebe yaşamlarını bırakarak Kırım‘a yönelmeye başladılar.
1230-1233: Çerkesya’ya Moğol istilası. Moğollar güçlü bir direnişle karşılaştılar, fakat Çerkes ve Alan ülkesi büyük zararlar gördü. Moğollar Çerkesleri “Serkesut” olarak adlandırdılar.
1236-1242: Batu and Mengü Han Çerkesya’nın Kırım topraklarını işgal etti, fakat Moğollar “Beyaz Çerkesler” olarak adlandırdıkları Karadeniz bölgesi Çerkeslerine(Zikhia) karşı egemenlik kuramadılar.(Rubruk)
1237 yılı sonbaharı.- Adıgeler Tukar(Tukaram) komutasında, Tatar-Moğol ordularına karşı sert bir direnişte bulundular. Mengühan ve Kadan komutasındaki düşman ordularını darmadağın ettiler ve çetin bir ceviz olduklarını kanıtlamış oldular. Tukar savaş meydanında hayatını kaybetti. (L.İ. Lavrov. “Kuzey Kafkasya’da Moğol İstilası” ve Historian Rashid-ad-Din in the Persian Chronicles)
1260- Ünlü Mamluk Sultanı Bibars, Kutuzu öldürüp Mamluk Sultanlığının başına geçti. ( Bibars Moğollar tarafından Çerkesya topraklarından kaçırılarak esir olarak Bizans tüccarlarına satılmış ve köle olarak Kahire’ye getirilerek Eyyubilerin hassa ordusuna katılmıştı.)
1260- Bibars komutasındaki Mamluk ordusu (Çerkes ve Türklerden oluşuyordu) Ayn Calut’ta Moğolları hezimete uğrattı ve Bibars atalarının öcünü almış oldu.
1277-Bibars İlhanlı Moğollara tabi olan Anadolu Selçuklu Devleti‘ne hücum etti. Ordusunun başında Elbistan‘da Moğol ordusunu tekrar yendi.
1277- Bibars hayatını kaybetti, yerine Baraka(Biz Çerkes kabilesinin adıdır) adını verdiği oğlu geçti.
1277: Moğol Hanı Mengü-Timur bir türlü diş geçiremedikleri Çerkeslere karşı büyük ölçekli bir savaşa girişti. Savaş ovalarda yaşayan Çerkeslerin mağlubiyeti ile sonuçlandı ve bozkır topraklarının bir bölümü ile Kırım toprakları Taman’a doğru Moğol etkisi altına girdi. (Zikhia bölgesi,Azak denizi doğu kıyıları ile Karadeniz kıyıları ve Kerç boğazı egemenliğini korudu.- “C.Rubruk ve S.Brunovski-1823″)
XIII.-XIV. y.y.- Birçok Çerkes beylikleri Terek Irmağına doğru doğuya göç ettiler(İlerde Kabarda olarak anılacak bölgeye). Çerkesya Batı Avrupa, Orta Asya ve Çin arasında bir ticaret merkezi haline geldi ve genelde ticaret işini Cenevizliler ellerinde tutmaya başladılar. Altın Orda devleti çöküşe girdi. Orta Kafkaslarda Balkar ve Karaçay halkının ataları zuhur etti.
1333- ÇERKESYA KRALI FERZAHE’YE ROMA İMPARATORLUĞU RUHANİ LİDERİ PAPA DAN(Papa John XXII) TEŞEKKÜR MEKTUBU ULAŞTI.Taman’da yaşayan Adığe kralı Ferzahe doğudan gelecek olan Barbar Turanilerin tehlikesini görerek Roma’yı uyarmış ve yardım istemişti. Uyarı dikkate alınmış ancak yardım gelmemişti.
1345: Timur Moğol-Altınordu Devletine savaş açtı ve Çerkesler Altınordu devletine destek verdiler.Timur Kuban Irmağını geçerek Çerkesya topraklarına girdi. Timur ordusu büyük kayıplar vermesine rağmen Çerkesleri mağlup etti ve Çerkes Ülkesine çok büyük zararlar verdi.
Nisan 1346- Önlenemeyen bir bulaşıcı hastalık olan veba salgını Kuzey Kafkasya’da hızla yayıldı . Veba 1353 yılına değin Karadeniz kıyılarını kırıp geçirdi. (K. Marx ve F. Engels, Toplu Eserler, cilt XIII.)
14,yy. Çerkeslerin Rusları ilk yenilgiye uğratmaları.
1380,8 Eylül – Moğolların Ruslara karşı savaşlarında Çerkeslerin Moğollara yardım etmeleri.
1382- Mısır Kahire’de Malihuk (Çoban) lakaplı “Emir” Berkuk İbn Anas el Çerkasi sultan oldu.Ondan sonra başa geçen sultanların tamama yakını Çerkes olduğundan Ülke Çerkes Memluk sultanlığı olarak anılmaya başlandı.
1390- Mingrel Kralı Daoban Wamek Cristav’ın Kral VI. Bagrat adına Çerkesya’ya akın düzenlemesi, Mingrel kralı akında başarılı olur.
1395,15 Nisan- Çerkesler Tokhtamış ile birlikte Topal Emir Timur’un ordularına karsı savaşması.
1395 yılı Ekim ve Kasım ayları- Timur büyük bir ordunun başında Adıgelere saldırdı. Düşman ordusunun izleyeceği yolları belirleyen Adıgeler, Ğumade bölgesinde tüm çayırları ateşe verdiler ve düşman ordusunun büyük kısmı yanarak can verdi.Bu tarihten sonra Timur Çerkesya toprakların da büyük ölçekli bir savaşa bir daha girişemedi. (Altın Ordu Tarihi)
1380- Ünlü Çerkes Kral İnal Nekhu dünyaya geldi. ( Atası 13.yy’da Kırımı da Çerkes topraklarına katarak Çerkes ülkesini yöneten Abdunkhan olduğu ve İnal’ın onun torunu Xurifelhey’in oğlu olduğu bazı kaynaklarda geçmektedir.)
XV.yüzyıl- İçlerinde Adıgelerin de yer aldığı Kuzey Kafkasyalılar ateşli silahları kullanmaya başladılar. (Y.İ. Prupnov. “Kuzey Kafkasya halklarının arkeoljik kültürü konusunda sorular”)
1426- Çerkes Mamluk Devleti Sultanı Baresbi iktidarında Emir İnal komutanlığındaki donanma Kıbrıs Adası’nı işgal etti, Çerkes ordusu Kral Jean de Lousignan’ın son haçlılarına karşı galip geldi.
1428- İnal Nekhu Çerkes devletinin en büyük kurumu olarak kabul edilen Xase’de, Prenslerin Prensi yani Kral olarak seçildi.
1428- Kral İnal devletin daha iyi hizmet yapması için devleti yetmis ayrı bölgeye ayırdı, her bölgede de kendi yönetimini oluşturdu.
1429- Çerkes devletinin de başkenti Temen yarımadasının yukarı kısmına kurduklari Şancır şehri oldu.
1431- İnal Cenevizlerin Xhumeren kalesinden başka bütün kalelerini ele geçirdi.
1431- Çerkes orduları bir cok saldırıdan sonra Cenevizleri Xhumeren kalesinden de kovalamayı başardı.
1433- Abhazlarin prensi Ozdemir, İnal’ın hükümranlığına girmek istemediği icin İnal’a karşı savaş açtı.Ozdemirin ölmesiyle birlikte savaşta sona erdi.Ardından İnal Abhaz topraklarına girdi.
1433-34-Megrel kralı Abhazyayı işgal etmis,Abhazları hükümranlığına almak istiyordu.İnal, Megrellere saldırıp Megrelleri Abhaz topraklarından tamamıyle temizledi.
“Yınal’ın dört oğlu oldu. TEMRUK,JANE,TOBILE,BESLEN ( Tobıle’nin oğlu ilerde büyük Kabardey pşısı “Yinarmaz Temruk Mirza” olarak kayıtlara geçecektir.Onun oğluda Yidar Temruk’tur.)”
1438, 8 Haziran- Çerkes Mamluk Sultanı Barasbi’nin ölümü.
1439- Çerkes Kralı Yınal’den, Gürcü kroniklerinde, dehşet verici ve korkunç bir hükümdar olarak söz etmesi(1509). Yinal Çerkesya’ya saldıran Gürcü ve Mingrel ordularını durdurur. Bu savaşta Gürcü Prensi Dadian yaşamını yitirir. Diğer Gürcü Prensleri ve komutanlarının çoğu Çerkeslere tutsak düşer. Bu tutsakları Abhazya Patriği Malakia Gürcüler adına satın alarak özgürlüklerine kavuşturur.
1441- Moğol İmparatoru Cengiz Han’ın oğullarından Cuci’nin küçük oğlu Toka Temür soyundan gelen ve Moğolları(Tatar) yöneten Hacı Giray tarafından Kırım Hanlığı kuruldu.
1453- Bir kaynağa göre Kral Yınal Çerkes Memluk Sultanlığının başına geçirildi.1461 yılında sultanlığı oğluna bırakarak Çerkesya’ya geri döndü.(?)
1460- Doğu Çerkesya (Kabardey), “Büyük Kabardey” ve “Piyatigorsk Kabardey” olarak ikiye ayrıldı.Prens Konukue önderliğinde Besleney Prensliği kuruldu.
1462- Sultan Yınal’in ölümü. Arşivlere göre mezarı , hanedanlığın başkenti olan Temruk şehri güneyinde bulunan Kızıltaş yöresindedir.( 81 yaşında, 1453 diyen kaynaklarda vardır )
1465- Asetinlerin bir bölümünün Kabardey yönetimi altına girmeleri.Abhazya’nın Osmanlı yönetimini tanıması.
1470- Sultan Yinal oğlu İnarmaz Temruk oğlu Çerkes Prensi İdar Temruk Mirza dünyaya geldi.
1475- Kırım Osmanlı himayesine girdi.
1485-1491- Çerkes Mamluk sultanlığı- Çerkesler 6 yıl süren savaşlarda üç kez Osmanlı ordularını Türkiye topraklarında yendiler(https://sonerdaur.wordpress.com/?s=mamluk)
1488- Çerkes Prensi İdar Temruk Mirza, 18 yaşında iken Osmanlılar ile akrabalık kurmak ve gerek Çerkesya, gerekse Çerkes Memluk sultanlığı ile Osmanlı arasındaki ilişkileri düzeltmek adına Kırım Giray Prensesi Nazcan Hatun ile evlendirildi.
1491- Tunus hükümdarının araya girmesiyle Osmanlı Devleti(Sultan Bayezid) Kaytbay yönetimindeki Çerkes Memluklularla barış imzaladı.
1491, 24 eylül- Çerkes Mamluk Sultanı Kayıtbi’nin ölümü.
1496- II. Bayezid kardeşi Cem Sultan’ın kızı ile yeni Çerkes Memluk sultanı Nasir Muhammed’i evlendirmek suretiyle barışı güçlendirdi.
1497- Prens İdar Temruk Mirza’nın kızı Malhırup Baharay Kırım Çerkes topraklarında dünyaya geldi.(Mahidevran Haseki sultan)
1497- Cenevizlilerce yapılan Kafkasya haritasında, bu tarihlerde Adigelerin sınırının bugünkü Taganrog kentine kadar uzandığı görülebilmektedir.(1592 yılına kadar)
1498- Çerkesler altın ordu üzerine saldırdı ve birçok tatar savaşçıyı öldürdü. Düşman ve Khan Maakhmat Don nehri ötesine Kırıma doğru toprakları terketmek zorunda kaldılar. (Rus elçisi B.Chelishev )
1501- Khaffi Mehmet komutasındaki bir Osmanlı ordusu Çerkesya’yı işgal etti ancak ordusu tamamen bozguna uğratıldı. Kırım Hanı Mengli Giray’ın Çerkesya’ya saldırısı.
1501- İnarmaz Temruk Mirza oğlu Çerkes Prensi İdar Temruk Mirza, Kaytuko Hanedanından Malyakurh Hatun ile evlendi.
1502- Ünlü Çerkes prensi Temruk İdarov/İdar Temruko dünyaya geldi.(Annesi Malyakurh Hatun-Kaytuko Hanedanından)
1502- Bu yıllara rastlayan Ceneviz kaynaklarında Azak Denizi’nin doğu yakası ve Don Nehri’nin doğu yakasına kadarki yerlerde Adigelerin oturdukları yazıldı.
1508- Prens İdar Temruk Mirza Kırım Giray Prensesi Nazcan Hatundan olan kızı Prenses Baharay’ı Şehzade Süleyman ile Kırım Kefe sancağında evlendirdi.İsmi önce Baharay olmuş, 1514 yılında evlendikten sonra Kanuni ona Mahidevran adını vermişti.Erkek kardeşi Prens Mustafa Temrukodur.
1515- Mahidevran Sultan’ın oğlu Şehzade Mustafa dünyaya gelir.
1516- Mercidabık Savaşı: Suriye Valisi Hairbey’in ihaneti yüzünden Çerkes Mamluk Sultanı Kanşav el Gauri ordusu Dabik Çölü’nde Sultan Selim’e yenildi.15 yıllık bir saltanattan sonra Sultan Gauri, Yavuz Sultan Selim’e Suriye’yi kazandıran Mercidabık Meydan Savaşı’nda öldü.
1516- Yavuz Sultan Selim Çerkes Memluk Sipahi bölüğünden eline geçen bir grup Çerkes savaşçısını Kudüs’e yerleştirdi. Osmanlı Şövalyeleri olarak adlandırılan bu askerlerin vergi toplamak gibi görevleri de vardı(Osmanlı Belgeleri). Şimdilerde Abu Ghoş olarak anılan kasaba da onların torunları yaşamaktadır(nüfusları yaklaşık 5.000).Ruth Kark and Michal Oren-Nordheim (2001). Jerusalem and its Environs. Hebrew University Magnes ve Nahit Serbes, “Abu Goshtaki Çerkes Memlukleri”
1517- Ridaniye Savaşı: Osmanlı ile Çerkes Mamluk Devleti..Kahire Osmanlı birliklerince kuşatıldı.Memlukların birkaç topu vardı.Osmanlılar saldırmak yerine birliği iki yandan kuşattı.Memluklar süvari saldırısına geçtiler ve Osmanlının bir topçu kanadını yendiler fakat savaşı kaybettiler.7.000 kadar Memluk savaşçı bu savaşta öldü,geri kalanı Kahire’ye savunmaya geçti.
1517- Tumanbay kenti yiğitçe savundu ve düşmanı geri çekilmek zorunda bıraktı. Ama sonunda ilgisiz bir suçlamayla hain (qumal-къумал) sayılarak Kahire’de Züeyl kapısı denilen yerde idam edildi ve Çerkes hanedanlığı dönemi bitti.
1518- Kırım hanı Bahadir Giray’ın Çerkesya’ya akını ve başarısız oluşu.
16.yy. Çerkes Prensi İdar Temruko’un kızı Melxhurıb Büyük Altın Orda hanının oğlu Tinehmat ile evlendirildi. (Kızı Altınçaç ta Astrahan veliahtı Bekbulat ile evlendirilmişti. Bu vesileyle Çerkesler Astrahan ve Büyük Altın Orda devletleri ile akrabalık kurmuştu.Temruko’nun 4 oğlu vardı- Demınekhu, Mamsırıkhu, Beghlayrıkhu ve Sultan. Kızlarının adları- Altınçaç, Melxhurıb ve Goşenay)
1520- Osmanlı Sultanı I.Süleyman(Kanuni) iktidara geldi.1566 yılına kadar 46 yıl iktidarda kalan Sultan Süleyman’ın anne tarafı Çerkes kökenliydi.Eşi Çerkes Prensesi Mahidevran’da bu vesile ile İstanbul’a gelir.
1530- Büyük Çerkes Prensi İdar Temruk Mirza vefat etti.( İdar Temruko ve Mahidevran sultanın babası)
1532- Psıfabe (Pyatigorsk) yöresinde oturan Kabardey Çerkeslerinin varlıklarını Tatarların baskı ve vahşetinden koruyabilmek için gönüllü olarak Rus Çar’ı İvan Vasilieviç ile birleşmeleri ve Çar ordusuna gönüllü asker olarak katılmaları.
1535- Nogay ordularının Çerkesya(Kabarda)’ya akını
1540-Jane Prensi ŞŞebekhu Rusya’ya yöneldi. Hıristiyan oldu. Yanında oğulları Aleksandır ve Vasil olduğu halde Rusya’da yönetim görevi üstlendiler ve Livon savaşına katıldılar. Aynı dönemlerde Adige Prensi Şşebekhu, Meşukh, Temrukh, Rusya’ya açılan yolları buldular
1544- Prens İdar Temruko’nun kızı Goşenay Temruko dünyaya geldi.(Rus Çarı Korkunç İvan’ın eşi oldu.)
1545-47- Kırım hanı Sahip Girayın Kabardaya akını.
1551- Cenevizli gezgin İnteriano Giorgio’nun Adige ülkesi üzerine gezi notlarını yazar ve Adıgelerden Kirkas adı ile bahseder. Bu notlarda Adigelerin sınırının Kuzeyde Don Nehri kıyılarından Abhazya’ya kadar uzandığı yazılıdır.
1551- Kırım Hanı Sahib Giray’ın Batı Çerkesya’ya akını ve Janey Çerkeslerinin Türk ve Tatarlara karşı başarılı isyan mücadelesi.
1552- 200 atlıdan oluşan bir gurup Adıge elçisi anlaşma yapmak üzere Moskova’ya gitti.Gurubun liderleri meşhur Adıge prenslerinden Kanovko Meşıko ile Yelbezuvko Alkılış idi.(Bu Adıge atlılar, Kırım hanı Dolet -Ceriyin Ruslarla yaptığı savaşta, Rus ordusunda görev almış, hanın ordusunun saldırılarını önlemişlerdi.)
1553- KABARDANIN BÜYÜK VE KÜÇÜK KABARDA OLARAK İKİYE BÖLÜNMESİ
1553- Çar ilişkileri düzeltmek için kendi elçilerini de (meşhur diplomat Şepotev Andrey) Adıgey’e gönderdi. Heyet 1555 yılına kadar Adıgey’de kaldı.
1553-Sultan Süleyman, Konya’da bulunan oğlu Şehzade Mustafa‘yı kendisini tahttan indirmeyi planladığı inancıyla boğdurttu. Mustafa’nın cenazesi Bursa’ya gönderilirken, Mahidevran ile Mustafa’nın kızı ve cariyeleri de Bursa’ya sürüldü.
1555-Sepotev Andrey Moskova’ya dönünce beraberinde bir gurup Adıge elçisi de gitmişti. Bu gurubun lideri Siybeko Kanşavko idi. Moskova Kremlinde, Siybeko ile IV. Yivan arasında bir antlaşma yapıldı.
1556- Ukrayna-Polonya-Belarus-Litvanya Prensi Dymitro Wisniowiecki, Çerkesler ile birlikte Kırım Tatarlarına karşı savaşmak için Rusya’ya geldi. Kabarda’nın valisi olarak atanarak Çerkeslerin güvenini kazandı.
1556 – İvan Grozni Altın Orda Hanının oğlu Tinehmat Prensine elçiler göndermiş ve eşi Çerkes prensi Melxhurıb Çerkasske’ye değerli hediyeler verdirtdi.(Onlar daha sonra Moskova’ya yerleştiler. Onların nesli asil Wrusovlar olarak devam etti)
1556-Rusya, Astrahan Hanlığı’nı ilhak etti ve Çerkeslerle ilk defa komşu oldu. (Temruko Kızı Altınçaç Astrahan veliahtı Bekbulat ile evliydi.). İvan Grozni Olga nehri önündeki toprakları Bekbulat ve Altınçaç’a verdi.
1557- Kırım hanı Dolet- Geri Çerkes yurduna saldırmak için 60 bin kişilik bir orduyla harekete geçti. Çar, on üç bin kişilik ordusuyla Şeremetev Yivan komutasında hanın ordusunu arkadan kuşatarak, Tula şehri yakınında büyük bozguna uğrattı.
1557- Kabardey Prensi İdar Temriyuko’nun Şamhal Beylerine karşı korunabilmek için Çar IV. İvan’ın himayesi altına girmesi.
1557- KIRIMA KARŞI BÜYÜK KABARDA-RUSYA İTTİFAKI GERÇEKLEŞTİ.
1557- Çerkesler Çarın ricasıyla Osmanlının Karadeniz sahilinde elinde tuttuğu Taman ve Temruk kalelerini yakıp yıktılar.
1558- Sibeko Kanşavko ve Kanoko Meşıko kumandasındaki Adıge süvari ordusu Çarın hizmetine girdiler(1557) ve Rus ordusuyla beraber Livon savaşına katıldılar.Rıngen kalesini işgal ettiklerinde Adıgeler büyük bir Alman süvari birliğini yok etmişlerdi.(Bu aile soyundan daha sonraları Rus kroniklerinde Cherkasky ailesi olarak bahsedilecektir.)
1558- Adıge elçileri Moskova’ya gidiyorlar. Onların liderliğini Temrıkho’nun iki oğlu Beghlayrıkhu ve Sultan yapmaktadır.Sultan Moskova’da kaldı. Hıristiyan olarak Mihail Çerkasske adını aldı.
1559- Temrıkonun oğlu Goşeneyin (Marie) meşhur ağabeyi Çerkaskiy Mihail Rus ordusunun en büyük kumandanı oldu.
1561- Prens Temruk Mirza’nın oğlu Kabarda Prensi İdar Temruko’nun kızı Goşeney (1545-1569) Rus Çarı 4. İvan’la evlendi. Makariy Metropolitinde Rus Çarı İvan Grozni ile Adıge Prensi Prenses Goşewnay Wupenske kilisesinde nikahları kıyıldı.
1561- Çar İvan Polonya’ya saldırmaya karar verdi.Prens Dymitro’da ülkesini savunmak için geri döndü.
1561- Çar İvan’a karşı gelerek Tatarlara karşı savaşan Ukrayna-Polonya prensi Dymitro Wisniowiecki Moldova’da ele geçirilerek İstanbul’a getirilir ve İstanbul’da idam edilir.
1562,Ağustos- Polonya Kralı Çerkes savaşçılarını ülkesine kabul edeceğini “demir mektuplar” ile bildirir.(Kralın kitabında yazdığı üzere)
1562- Rus düşmanı 5 Kabardey prensi ailelerine de yanlarına alarak 300 kişilik bir kafileyle Çerkesya’dan Polonya’ya göç etti ve Polonya ordusunda Prens Solgien ve Prens İdar Temruko komutasında bir Çerkes alayı kuruldu.
1564- Çar İvan Çerkes prensleri tekrar kazanmak için Aleksiej Kulobukov’u elçi olarak Polonya’ya gönderir ama prensleri ikna edemez.
1569- Çariçe Çerkes Prensesi Goşeney(Prens İdar Temruko’nun kızı) , Vasilliy adındaki oğlu ile birlikte zehirlenerek öldürülür.
16.yy.- Osmanlı-Polonya(Leh) Savaşı. Polonya ordusunda kurulan Çerkes alayının komutanı Prens İdar Temruko ve Çerkes savaşçıları kaçışan Leh askerine rağmen savaş alanını terk etmeyerek Lehlerin savaşı kazanmasında büyük rol oynadılar.Polonya Meclisi ve Kral onu İndygenat Polski soyluluk nişanı ile ödüllendirdi.
1569- Kırım Valisi’nin Osmanlılar ile birlikte Astrahan’a sefer açması, Yedi Adige Bey’i de bu sefere askerleri ile katılmaları için çağırılır. Beyler bu çağrıyı kabul etmezler.Osmanlı-Kırım ordusu Rus ordusu tarafından geri püskürtüldüğünde, İdar Temruko ordusuyla onlara baskın düzenleyip onları bozguna uğrattı. Pek çok ganimet ve esir aldı.
1571- Batı Çerkesya Afips ırmağı yakınında Adil Giray komutasındaki Kırım Tatarlarıyla Çerkesler arasında savaş yapıldı. Temrıkho oğullarına yardım etmek amacıyla bölgeye hareket etti. Ancak Kırım kuvvetleri karşısında tutunamadı ve yenildi. Oğulları Mamsırıkhu ve Beghlayrıkhu esir düştü. Aldığı savaş yaralarının etkisiyle de Prens İdar Temrıkho öldü. Temrukonun eşinin soyundan Kaytukolar bölgede söz sahibi olmaya başladılar.
1570- Pyatigorsk (Psihuabe) yöresinde oturan Kabardeylerin Nogaylarla yaptıkları savaşlardan güçsüz düşmeleri Kırım Hanlarının baskılarına karşı, onlarla anlaşma yoluna gitmeleri.
1577-Kazi Mirza(Kazi Giray) komutasındaki Nogayların Kabarda’ya saldırısı. Kazi Mirza su savaşta öldürülür.(Nogay Bey ve Mirzaların listesi-Khodarkovsky,Michael “Russia’s Steppe Frontier’, (2004))
1604-Kuban Çerkeslerine karşı yürüyüşe geçen bir Rus ordusunun Şetkale (Stavropol)’de durdurulması.
1613-Şetkale’nin Ruslarca Fethi
1615- KABARDANIN RUSLAR TARAFINDAN YAKILIP YIKILARAK YAĞMALANMASI. Çerkes Pşi Şenceley’in Ruslarca Kabardey Bölgesi Prens’i olarak tanınması.Kalmuk ve Kazaklardan oluşan bir ordunun Kabardey’i yakıp yıkarak yağmalamaları.
1619- İdar Temruko oğlu Mamsırko’nun oğlu Kanşav (Çerkeskiy Dimitriy) Rus ordusunun en üst komutanı ilan edilerek “boyar” unvanını aldı.
1621- Kudenet’in oğlu Kabardey Prensi Vurıshan(Yakov adını aldı) Moskova’ya gitti.Rusya, Almanya ve Polonya ile savaştığı zaman Çerkaskiy Yakov genel kurmay başkanıydı
1633- Çerkaskiy Borisin(Hureşey) oğlu Çerkaskiy Yivan Rusya adalet teşkilatının başına getirildi.
1644- Büyük Kabarda’da Kalmuk ordularının bozguna uğraması.
1645, 2 Şubat-General Rechter’in Temruk’a Karşı Seferi, Temruk ve Hacı Efendi Yerleşimlerini Yıkması (F. A. Cherbin-Kuban Kazak Kuvvetleri Tarihi,Cilt 2 Sayfa 476)
1652- Çerkes beyi Koca Derviş Mehmed Paşa Osmanlı Donanması hizmetinde Büyük Amiral(Kapudan Pasha) ünvanı aldı.1653’de Büyük Vezir oldu.
1658-Sunjeske kalesinin Kabardey Çerkeslerince fethedilerek yıkılması.
1661- Çar Alexej’in İdar Temruko’nun erkek kardeşi Kabardey Pşi’si Kambulat Mirza’ya tüm Çerkeslerin Bey’i unvanını vermesi.
1666- Çerkaskiy Yakov (Vurıshan) 1666 da vefat etti, cenazesi Novospaske manastırı yakınındaki, meşhur soydaşları Kambolat’ların oğlu Ç.Boris, Mamsırko’nun oğlu Ç.Dimitri, Ç.Boris’in oğlu Ç.Yivan yanına defnedildi.
1667-Çar’in Osmanlılarla yaptığı anlaşmaya dayanarak Kabardey ülkesinin kendisine ait olduğunu ilan etmesi.
1672-Kırım Han’ının Kabardey’i işgal etmek için büyük bir ordu göndermesi. Prens Çerkes Kaspulat komutasındaki Rus birliklerin Çerkesler ile birlikte Tatar-Kalmuk birliklerine karşı birleşmesi
1679- Rus ordu komutanı Çerkes prensi Çerkaskiy Kaspulat Muçaloviç Kırım Hanlığı ile yaptığı savaşta ordu komutanı olarak hanın kuvvetlerini büyük bozguna uğrattı.
1689-Çerkes Prensi Reded’in soyundan Fedor Lopuhin’in kızı Evdokiye, I. Petro ile evlenerek Rusya kraliçesi oldu.
1695,14 Aralık – Çerkaskiy Mihail Alegukoviç Rus ordusunda Genel Kurmay başkanı oldu.(Mihail Besleney prensi Konoko’nın soyundandı)
1696- Karadeniz Kıyısındaki Tsemez’de kıyı Adigeleri tarafından Suyuk kalesinin kurulması.
1700,1701- Kaplan Giray emrindeki orduların Çerkesya’ya akını.
18,yy- Rus dostu Çerkes Prens Kurgokin Muhammed ile şeriat karşıtı Kazaniko Jabağı’nın birleşerek, Kırım Hanının dostu ve taraftarı olan Roslan Bek Kaitoko’ya karşı savaşmaları. Birbirlerine düşerek iç savaşı başlatmaları.
1703- Cherkaskiy Mihail’in oğlu Cherkaskiy Aleksy Çar I.Petro’nun kız kardeşi ile evlendi.
1705-Rus-İsveç savaşını fırsat bilen Kırım Hanı Kaplan Girey’in Osmanlı sultanının da onayını alarak 100 bin kişilik bir ordu ile Kabardey yurduna saldırması. Ancak bu savaşta Kabardeyler Tatarları Kanjal adı verilen savaşta bozguna uğratırlar.
1708-Tatar Hanının Çerkeslerden kendisine itaat etmelerini isteyerek yeniden Çerkesya’ya saldırması.Çerkesler yenilgiyi kabul etmiş gözüküp gece ani bir baskınla Tatar komutanları ve ordusunu bozguna uğratırlar.
1711- Çar I.Peter’in(Petro) Çerkes generali Alexander Bekoviç Cherkaskiy’nin Çerkeslerin de Türk-Rus savaşına katılmalarını istemesi. Çar Petro Bekoviç Cherkasskiy aracılığı ile Kabarda Beylerine şöyle dedi:” Bize karşı savaş açan Osmanlı sultanı ve Kırım Hanına karşı bize yardım etmenizi ve ittifak halinde olmanızı diliyorum.Vatandaşımız olmanız halinde sizlerden vergi de alma niyetinde değiliz.”
1711,26 Ağustos- Çar Peter I. , Astrahan hanı Araksin ile anlaşma yaparak 30.000 kişilik bir ordu ile Çerkesya’ya saldırıya geçti.Kuban ırmağı nın 100 km kuzeyindeki Kopıl kasabasını (şimdiki Slavianski) ele geçirdi.86 km ye kadarki tüm köyleri yağmalayarak yaktı.Çerkesler 7,000 Çerkes süvarisi ile Chalou nehri yakınında saldırıya geçtiler ancak, silah bakımından üstün rus güçleri karşısında hezimete uğradılar. Bu işgalde Çerkesler erkek ve kadın olmak üzere toplam 43,247 kayıp verdiler.39,200 at,190,000 sığır ve 227,000 koyun düşman tarafından yağmalandı.
1712- Adige elçilerinin Çar I.Peter’e gitmeleri ve dostluk istemlerini bildirmeleri.
1717-Kırım Hanı Devlet Girey ve Gazi Girey’in yeniden Kabardey’e gitmeleri. Kırım Hanının Çerkesleri yeniden islam dinine girmesi için zorlaması. Kabul etmeyenlerin kılıçtan geçirilmesi. Papazların ve Hıristiyan Adigelerin kiliselere doldurularak canlı canlı yakılmaları.
1720- Kırım hanı Saadet Giray’ın Kabardey’e akını.Rus Çarı Petro Astrahan Valisi Graf Valinski’yi büyük bir ordu ile Çerkeslerin yardımına göndermesi.
1725-Kabardey Prensi Ruslan Bek Kaitoko’nun Kırım Hanı Bahtiyar Girey’in Kabardey’e saldırmasını desteklemesi.
1728, Mayıs-Mikhail Nikrassov tarafından idare edilen Kazak ve Çerkeslerden oluşan 600 kişilik yaya bir birlik Çar birliklerine karşı harekete geçti.(Kuban Birlikleri ve Kuban Eyaleti Tarihi Arşiv Toplayıcısı S. 38)
1732-Tatar ve Kalmuklarca kuşatılan bir Rus birliğinin Kabardey kuvvetlerince kurtarılması.
1735-Kırım Hanının Kabardey’de egemenlik kurması. Kabardey Çerkeslerinin de Rusların yanında katıldıkları Rus-Türk Savaşının başlaması.
1739- BELGRAD ANTLAŞMASI- 6. madde ile KABARDANIN(DOĞU ÇERKESYA) BAĞIMSIZLIĞI OSMANLI VE RUSLAR TARAFINDAN RESMEN KABUL EDİLDİ. Ruslar Kırım’dan çekilmeyi kabul ettiler. Haliyle Çerkesya’dan da çekilmiş oldular.
1745-Wuşakov soylu bir aile ferdi olarak dünyaya geldi. Yaroslavske yönetsel bölgesine dahil Romanovske mıntıkasına bağlı Burnakove köyündendi. 16 yaşında denizcilik eğitimi veren harp okuluna girdi. 20 yıl sonra tuğamiral rütbesine yükseldi ve 10 yıl sonra da filo amirali oldu.
1752- Kabardey Prensi II. Teymurza’nm Gürcü Krallığının yeniden kurulmasında Gürcü Kralına yardımda bulunması.
1754-Dameley önderliğindeki Çerkes köylülerinin Pşı-Beylerine karşı ayaklanmaları.ÇERKESYADA İÇ SAVAŞIN YAŞANMASI.
1758- Boletıko Memetbıy, Kırım- Giray’ın (Къырым-Джэрые) maliye bakanı oldu(1764’e kadar), daha sonra özel danışmanı oldu.
1761- Çerkesya’ya akan Kırım Tatarlarının Temirgoy prensliği tarafından bozguna uğratılması.
1763- Belgrad Anlaşmasının hükümlerini ihlal eden Rus güçleri 4 yıl önce kurulan Kabardey’in Mozdok(Mezdeghu) kasabasını ele geçirdi, onu bir kaleye dönüştürdü ve güçlendirilmiş bir hatla Kızılyar’a bağladı.( 100 yılı aşkın sürecek Çerkes-Rus savaşlarının başlangıcı )
1764- Yeni Rus ordusu generali De-Medem, Kabardey beyi Jhankot Sidokov ve Uzden Sahbaz Giray’ı Rus tebası olmalarına ikna etmek için Kuban Çerkeslerine(Besleney,Chemguy) gönderdi.Ancak beyler, ömür boyu vatandaşlığı kabul etmediklerini,ama Ruslara karşı savaşmayacaklarına dair söz vermeye hazır olduklarını bildirdiler.
1765, 21 Ağustos- II.Katherina tarafından bir ultimatom verildi. ” Çerkesler ya Rus tebalığını kabul edecekler ya da Rus ve Kalmuk ordularına boyun eğmek zorunda kalacaklar.”
1765-Kızlar Kalesi’nin Çerkeslerce kuşatılması.
1767-Her iki Kabardey’in birleşerek Psıj (Kuban) Tatarlarını da yanlarına alarak Çarlık Rusyası’na karşı savaş ilan etmeleri. (Kabardeylerin bir kısmı Kuma nehrinin yukarı kısımlarına, ittifaka girdikleri Trans-Kuban Çerkeslerine yakın bir bölgeye göç etmişlerdi.)
1768-Osmanlı-Rus savaşında, Rus ordularının Kabardey topraklarını istila etmeleri.
1769- Nartsane Savaşı: Ruslar bütün güçleri ile Kabardey’i işgal etti ve Peştu dağları yakınlarına mevzilendi. Çatışma Kabardeylerin yenilgisiyle sonuçlandı ancak Bemate Misost’un kahramanlıkları sayesinde Kabardeyler, General De Medem’in ordusunu geri çekilmeye zorladılar. Bundan sonra, General Medem güçlerini Kabardeylerin ittifak içinde oldukları Kuban Çerkeslerine karşı yolladı. (V. A. Potto, Kafkas Savaşı–Cilt 1, Sayfa 60)
1770-Abdzax bölgesi Adıgeleri asillere (pşı ve verk) karşı ayaklanırlar. Diğer feodal Adige kabile beylerinin ve Rusların yardımıyla, devrim hareketi bastırılır.((Vorlesungen von Prof. Dr. M. Sarkisyanz. SAI- Heidelberg . Trubetykoy, Nikolaj Sergejewitsch Fürst Erinnerungen an einen Aufenthalt bei den Tscherkessen des Kreises Tuapse. In: Caucasica, 1934, 11, S. 1-39)
1770-Abazalar Abhazya’nın Gagra yöresinden kalkarak, Kabarda beylerinin izniyle günümüzdeki yerleşim sahaları olan ve Adıge-Abdzax bölgesine komşu olan Kuban ovalarına göç ettiler.
1771- Soqur Karamirza komutasındaki Kabardey ordusu birçok Kazak köyünü ve Rus kışlasını yaktı.
1772- Karasu anlaşmasına göre, Kabardeyler kendilerine sorulmadan Rusya’ya tabii olarak kabul edildi.
1774-Osmanlı-kırım ile askeri bir ittifak gerçekleştirildi.Kırım Hanı Çerkes, “Nekrasov” Kazakları, Türkler ve Kırımlı kuvvetlerle Kabardey’e yardım etmek amacıyla Mozdok’a doğru ilerledi.Ancak başarı sağlanamadı.
1774- KÜÇÜK KAYNARCA BARIŞ ANTLAŞMASI İLE RUSLAR TARAFINDAN KIRIM HANLIĞININ BAĞIMSIZLIĞI KABUL EDİLDİ.O DÖNEME KADAR TARAFSIZ VE BAĞIMSIZ KABUL EDİLEN KABARDA TOPRAKLARININ RUSLARA AİT OLDUĞU OSMANLININ DA ONAYI İLE KABUL EDİLİR. Ancak Çerkesler ve Kırım Hanlığı Rusların Kabardey üzerindeki haklarını tanımaz ve kabul etmezler.
1776- Kabardey Çerkeslerinin/Beylerinin Rusların politika icabı desteği ile tüm komşu Kafkas halklarından vergi ve haraç aldıkları dönem. ( Rusya bir sene önceki kaynarca anlaşmasına uygun olarak bu toprakları elinde tutmak ve bunun içinde beyleri yanına çekmek zorundaydı. Ancak Kabarda’da bir iç savaş başladı ve Ruslarla savaşa devam kararı alan prensler güçlenmeye başlayarak Ruslara savaş ilan ettiler.)
1777- Çerkes aslanı lakaplı Hacı Khızbeç Çerkesya’nın Şapsığ bölgesi Atakum(Adagum) ırmağı Nasha Köyünde doğdu.
1778-Osmanlı imparatorluğunun kıyı Adigelerine ilgi duymaya başlaması. Canikli Hacı Ali Paşa’nın Çerkesler hakkında bilgi toplamak görevi ile Soğucak’a gönderilmesi.
1778, Şubat – A. V. Suvarov, P. A. Rumyantsev- Zadunayski’ye gönderdiği yazıda, Adıgelerde bol miktarda yiyecek, atlar için de yetecek kadar yem bulunduğunu belirtiyor. ” Ruslara saldıracak gibi görünmüyorlar ama çok geçmeden saldırıyorlar, yiğit kişiler”.
1778,20 Mayıs – Çerkesler Slaviyanski kalesi yakınlarındaki bir Kazak muhafız birliğini yok ettiler.Eylül ayının 23’ünde Deyleko Sultan komutasında Arhangelsk kalesine , ardında da Vsehsviyatski kalesine saldırıp ağır kayıplar verdirerek kaleleri ele geçirdiler.
Ağustos 1778- Nekrasov Kazakları** ve Adıgeler , Albay Kulbakov komutasındaki Rus birliklerine karşı birlikte çarpıştılar.(İ. İ. Dmitriyenko.)
1779,29 Eylül- Kabardeyler ve sayıca çok üstün olan Gen.Yakobi komutasındaki Ruslar arasında Balka nehri yakınında savaşların en kanlısı gerçekleşti. Hazırlıksız yakalanan Kabardeylerin pek çoğu öldü. Yaklaşık 50 prens ve 350’den fazla soylu teslim olmayı reddederek bu çatışmada öldü.Kuma, Psifabe, Dzeluko çayırı, Tambukan ve Psikhuray rus ordusu tarafından yağmalanarak ele geçirildi.Çerkesler tarafından “Kabardey kâbusu” olarak bilinen bu bozgun için ulusal olarak yas tutulmaktadır.
10 Ekim 1779- Kemguy(Çêmguy) ve Besleneyler birlikte Stavropol’a saldırdıkları bir anda, Kabardey bölgesi Adıgeleri de Alekseyevski kalesini bastılar. 3,000 kişilik Çerkes süvarilerinin kahramanca direnmeleri üzerine Rus birlikleri Çerkesya’dan geri çekilmek zorunda kaldılar.
1780-Çarın desteği ile Çerkes Prensi Reded’in torunu Wuşakov Çar özel filosunun liderliğine getirildi.
1781-Osmanlı-Çerkes ittifakının ve Anapa kalesinin(Bığurkhale) temeli atıldı. Natuhay muhtarı Şıvpeka Ahmed (Şıvpeke Ahmed/ Шыупэкъэ Ахьмэд) kalenin kurulacağı yerin Osmanlılara verilmemesi için çok direniyor, inşaat başladıktan sonra, kaleyi kurdurmamak için yanındaki kişilerle inşaatı birkaç kez basıyor. Bu nedenle ona “Khalevubate/ Къэлэубатэ” (Kale yıkan/ Крепость-разрушитель) sanı veriliyor.“Adıgey Tarihi Konusunda Makaleler” (Сборник статей по истории Адыгеи).
1782- Tatar Hanı Şahin Giray ve ordusu ile Çerkesler arasında savaş yaşandı. Tatarların perişan edildiği bir gece baskınında Şahin Giray Çerkesler tarafıdan kaçırılarak Çerkes ülkesine götürüldü. (Osmanlı arşiv belgesi- Dosya No:23 Gömlek No:1111)
1782-Gürcü kökenli Osmanlı Paşası Ferah Ali’nin Çerkesleri Müslümanlaştırmak, Osmanlı tabiiyetine sokmak, imparatorluğun doğu sınırlarını bu yolla güvence altına almak amacı ile Soğucak Kalesine gelmesi.
1783-Nogaylar Yeysk kalesi önünde toplanarak toplu imza verdiler ve Rus yönetimi altına girmeyi kabul ettiler. Gürcüstan Kartli-Kakheti Krallığı Rus korumasına altına girdi.
1783- KIRIM 1713 EDİRNE ANLAŞMASINDAN BERİ RUSLAR TARAFINDAN BAĞIMSIZ BİR DEVLET OLARAK TANINMASINA RAĞMEN RUS ÇARLIĞI TARAFINDAN İLHAK EDİLDİ.Osmanlı Devleti’nin Ruslara Kafkasya sınırı olarak Çerkesya’yı(kuzey sınırı Kuban ırmağı) göstermesi.
1783, 23 ağustos- Çerkesler ve Nogaylar birleşerek Yeysk Kalesini bastılar. Kaleyi ele geçiremediler ama düşmana ağır kayıplar verdirdiler.
1784- Çerkeslerin Jane ve Hatukuay kolları Antahir ovasında toplanarak bundan böyle Rus saldırılarına karşı birlikte hareket etmek için antlaşma imzalarlar. Bu antlaşmaya Ferah Ali Paşa da katılır. Antlaşmayı imzalar, ancak antlaşmanın önemli maddelerinden biri olan silah yardımı vaadini yerine getiremez. Çerkesler ve Nogaylar Ruslara karşı birlikte savaşırlar.
1784-Kırım Hanı Şahin Girey’in Ruslardan tamamen ayrıldığını Osmanlı’ya hizmet etmek islediğini açıklaması. Adigeler Kırım Hanı Şahin Girey’in bu açıklamasına inanmayıp onun askerlerini yok etmek için harekete geçerler. Ancak Ferah Ali Paşa bu harekete mani olur.
1788- RUSLARIN ANAPA KALESİNE SALDIRISI.BAŞARISIZLIKLA SONUÇLANDI.
1788-1787 de Osmanlı-Rus savaşı başladığında Fidanos adası yakınlarında sayıca daha üstün Osmanlı donanması yenilgiye uğratılırken en öndeki savaş gemisinin komutanı Çerkes Prensi Reded’in soyundan Amiral Wuşakov oldu.
1788-Kutais’li Mehmet Bey’in 25 000 kuruş ve başka hediyeleri Kabardey Pşılarına göndermesi.
1790-Kuzey Kafkasya’ya yardım için gönderilen Osmanlı Komutanı Battal Paşa Rusya’ya iltica etti. Büyük bir Rus ordusu Kuban’ı geçip Çerkesya topraklarına girdi. Rus birliklerinin başında General Y.B.Bibikov bulunuyordu. Bibikov Anapa’ya ulaşmayı başardı, ama kaleyi ele geçirmeyi başaramadı. Geri çekilişi sırasında da ağır kayıplar verdi.
1790- Çerkes kraliyet ailesinden Amiral Wuşakov Karadeniz filosu komutanı olarak, Kerç Boğazı yakınlarındaki Tende adası ve Kaliakra’de deniz filosunu üstün bir şekilde idare ederek, Osmanlı deniz kuvvetlerini yenilgiye uğrattı.
1790- Abdzax bölgesi Adıgeleri ikinci kez başarılı bir ayaklanma yaparak beylerini öldürürler. Hayatlarını kurtarabilenler diğer Adige kabilelerine sığındıkları gibi pek çoğu da Moskova’ya giderek Ruslara sığınırlar. Verk(soylu)’lere de bazı şartlar sunularak, Abdzax bölgesinde yaşamalarına izin verilir ve canları bağışlanır.(Vorlesungen von Prof. Dr. M. Sarkisyanz. SAI- Heidelberg . Trubetykoy, Nikolaj Sergejewitsch Fürst Erinnerungen an einen Aufenthalt bei den Tscherkessen des Kreises Tuapse. In: Caucasica, 1934, 11, S. 1-39)
1791-İmam Mansur Çerkesya’nın başkenti Anapa’da Ruslar tarafından tutsak edildi. Anapa Rusların eline geçti. Şlisselberg kalesine hapsedildi ve orada öldü.
1792- YAŞ ANTLAŞMASI- Çerkesya’nın kuzey sınırı olan Kuban ırmağı Ruslarca sınır olarak kabul edildi.Bu durum Çerkesya’nın Osmanlı ile ittifak halinde bağımsız bir ülke olduğunun tekrar tescili oldu. Kırım Rus Çarlığına bağlı kabul edildi. ÇERKESYA’NIN BAŞKENTİ ANAPA OSMANLI HİMAYESİNDE TARAFSIZ BÖLGE OLDU.
1794-Kabardeyler, Rusların ortaya çıkarttığı mahkemelere ilişkin memnuniyetsizlikleri sebebiyle büyük bir isyan başlattılar ve birçok prens Ekaterinoslav’a sürgün edildi.
1794- Anapa Muhafızı Mustafa Paşa’nın Natukhay, Şapsug ve Abdzax isimli Çerkes kabilelerinin beyleriyle Devlet-i Aliyye’ye müttefik olmalarını temin maksadiyle 9 maddelik bir taahhütname imzalandı.(Osmanlı arşivleri-Dosya No:197 Gömlek No:9895)
1795- Polonya işgal edildi ve Çerkes alayı ortadan kaldırıldı. Prens soyları asimile olarak Cherkazki adı ile soylarını devam ettirdiler.
1796- Kalmuk lider Dukdukunba komutasındaki 50 000 kişilik bir Kalmuk ve Kazak askeri gücü, Ruslarla ittifak halinde Doğu Çerkesya’ya saldırdı. Kuban ve Terek nehirleri civarındaki bütün köyleri yakıp yıktılar, Çerkesleri kadın çocuk demeden katlettiler. Ama Çerkesler bu saldırıyı da püskürtmeyi başardılar.
1799- Napolyon -Mısır savaşı. Osmanlı himayesinde ki Çerkes emirleri komutasındaki Çerkes süvarileri ile karşı karşıya gelir. “Piramitler savaşı” denilen savaş başlar. Fransız ilerleyişini durdurmak isteyen Çerkesler piramitlere yakın Embaba bölgesinde süvari saldırısına geçerler, fakat yenilirler. Fransız topçusu, saldıran Çerkes süvarilerini daha yaklaşamadan paramparça etmiştir
1800’ler – Temirgoy prensliği federasyonu kuruldu.Prenslik Xase adı verilen bir meclise sahipti ve Temirgoy, Adamey, Hatukay, Yecerukay ve Hajret (*) Kabardeylerinin bölgelerinden oluşturuldu. Abdzax,Şapsığ bölgesi liderleri de destekliyordu.Nogay savaşçılar ve Ermeni tüccarlar da bu federatif yapıda yer almaktaydılar.
1801- Rus Çarlığı Gürcistan’ı işgal etti.Koruması altındaki Kartli ve Kakheti krallığını ele geçirdi.
22 Şubat 1802- Karakuban Adası yakınında Çerkesler Karadeniz’deki teknelerden içinde 400 pud barut bulanan birini yakaladılar. Çarpışma sırasında 2 Rus subay ve 14 Kazak öldürüldü. (Vestnik Vladikavazkoyjeleznoy dorogi.)
30 Mayıs 1802.- Kazaklar bunu Çerkeslerin yanına bırakmadılar. Kazak Atamanı F. Bursak 6000 Kazakla birlikte Bıcıkopşı’nın dört köyünü bastı, Bıcıkopşı dahil 500 tutsak aldı, ayrıca hayvan sürülerini yağmaladı. (Vestnik Vladikavazkoyjeleznoy dorogi.)
1803- Psıçetıko Irmağı sırtında, Psıçetıko zefes (Psıçetıko Toplantısı) adı altındaki bir halk toplantısında, 1791- 1796 yılları boyunca savaşlardaki Şapsığ kazanımları konusu ele alınıp görüşüldü, değerlendirildi. (Sbornik statey poistorii Adıgei.)
1806-1812- Rus-Osmanlı savaşı yeniden başladı.
1807- Anapa yeniden Rusların eline geçti.
1809- Kazak Atamanı Bursak Şapsığlara saldırdı, 18 köyü yok etti, bin kişi öldürdü, otluk alanları ve buğday tarlalarını ateşe verdi.
1809- Jankhot Dokhshukin and Atazhuko Atazhukin Kabarda’da yapılan kurultay sonrası prens olarak seçildiler.
1810- Abhaz Prensi Hıristiyanlığı kabul ederek, bir prenslik olarak Rusya’nın gönüllü koruması altına girdi.
12 Ocak 1810- Çerkesler İvanovskaya ve Stebliyevkaya Kazak yerleşimlerini bastılar ve yağmaladılar. Olginsk Kalesin’de kale komutanı Albay Tikhovski ile 146 Kazak’ı öldürdüler. 40 Rus askerini de tutsak aldılar, Çerkesler de 500 kayıp verdiler (-Bu yerleşimler Kuban Irmağı sağ yakasında ve hâlen şimdiki Krasnodar kentinin batısındadır- hcy). (Vestnik Vladikavazkoyjeleznoy dorogi)
1811- Petesburg’a bir delegasyon gönderildi. Delegasyon barış olmasını ve II. Katerina döneminde 1771 yılında Kaberdeylere verilen hakların iadesini talep etti.
1812- Reded soyundan Petre Lopuhin’in oğlu Pavel Oteçestvenne savaşında kahramanca savaşarak, General-Teğmen rütbesine yükseldi.
1812- Bükreş Antlaşması: Napolyon-Rus savaşı. Ruslar Çerkesya’da ki çoğu birliklerini geri çekti.Osmanlı ile Bükreş antlaşması imzalandı.Batı Çerkesya prenslikleri ile Rus anlaşmaları fesh edildi ve Çerkesya’nın bağımsızlığı bir kez daha tescillenmiş oldu.(Anapa ile birlikte, kuzeyde Kuban Irmağı ağzından başlayıp güneyde Bzıb (Psıb) Irmağına ulaşan Çerkesya kıyılarının denetimi Osmanlı müttefiki Çerkeslerde kaldı.)
1812-7 eylül- Çerkes savaşçı Boletıko Kaybıy (Болэтыкъо Къэйбый) , Borodino Ovasında yapılan savaşta bir atlı grubunu yanına aldı grubu Fransız toplarının üzerine vardı; topçuları dağıttılar ve topları bir bir ele geçirmeye başladılar.
1812-Boletıko Kaybıy’a tuğgeneral rütbesi (генерал-майорыцIэр) ve 4. dereceden – Hıristiyan- Aziz Georgi nişanı verildi
1812- Şapsığ soylularından (werq) Dolet- Cerıye (Devletkeri) (3) oğlu Meğureko Pşıkuy Türklerle Fransızlar arasında yapılan dört savaşa da katılmıştı. 1812 yılında Fransızlara karşı büyük bir yiğitlik gösterdi, savaş tarihine adını yazdırmayı başardı.
1813- Abdzax liderler Boletoko’ya destek için Türklere Rusların hareketlerinden rahatsız olduklarını bildiren bir heyet gönderdiler.
1814 Mart- Rus generali Kuban Irmağını geçerek Prens Misost Bolotoko’ya desteğini gösterdi.
1814- Chemguy(Temirgoy) Federasyonu iki parçaya ayrıldı.Biri Ruslarla savaşı savunan Prens Janbulat Boletoko tarafından diğeri ise Ruslar ile iyi geçinen büyük prens Misost Boletoko tarafından yönetilmeye başlandı.(1)
1815-Ruslar Osmanlı ile olabilecek yeni bir zıtlaşmadan çekinerek Misost Bolotoko’yu yalnız bıraktılar
1818- Çeçen başkenti Grozniy işgal edildi.
1820- Çerkesya’da “Çerkes(Adige) Aslanı” namıyla ünlenen Hacı Guzbeg (Kuzbech Tughuzique)’in Hac dönüşü Kahire’yi ziyareti.
1823- General Yermolov, Rus yönetiminde kabul edilen Kabardeydeki başkaldırıları bastırdı.Rus Çarlığı tarafından Çerkes köylerine saldırılar düzenlemeye başlandı ve 25 bin ailelik Rus kolonisi buralara yerleştirildi.Kabarda büyük oranda işgal edildi.
1823 Nisan- Prens Boloteko ve Skhum emrindeki 300 Çerkes süvarisi Rus askeri sathına saldırdı.(2)
1823 Mayıs- Çerkes süvarileri 320 rehine alarak Kruglolesskoe’daki büyük bir Rus kalesini yaktı.
1823, 8 Ağustos- 30 prens Boloteko Janbulat’ın Belaya Nehri ardındaki köyünde toplandı.(3)
1823,Eylül- Janbulat önderliğinde 800 süvari Rus topraklarına yöneldi(4)
1823,Ekim- Kazak alayı, Barsuk Nehri yakınlarındaki Sabl köyünde, Çerkeslerle karşılaştı. Janbulat’ın ordusu Kazakların tamamını yok etti.
1824-Nisan- Fransa kralının temsilcisi olarak Tiflis’te bulunan Chevalier Gamba’nın ricasıyla, daha önce, 12 yıl boyunca Napolyon Bonapart’ın yakın korumalığını yapan Adıge Memlûku Hozat Ali (doğ. 1778) Rusya’nın Kuban yöresi yöneticilerince yaman bir savaşçı ve bir kahraman olarak ilan edildi.
1825- Adıgey’in şimdiki Tulski beldesinin bulunduğu yerde bir Rus askeri kalesi kuruldu. (Кубанский сборник, т. 17 (Kuban Koleksiyonu, s. 17)
1825, Temmuz- Maykop’a uzakça olmayan Mıyeko Irmağı kıyısında Pşı F. A. Bekoviç- Çerkasskiy (*) komutasındaki Rus Khersonskiy Alayı ile Abdzaxlar çarpıştılar. (Kabardey beyi, daha sonra general olacak ve 1828- 29 Osmanlı- Rus Savaşı’nda üstü General Paskeviç tarafından Erzurum’a askeri vali olarak atanacaktır.)
1825,18 ağustos- General Veliaminov Abdzax Çerkes direnişçisi Hajı Tlam ın ikametini yaktı.Ruslar geri çekilmeye vakit bulamadan Çerkeslerden cevaben gelen saldırı karşısında kaçmışlardır.(5)
1826,Ocak – Janbulat Marevskoye kalesini yakar.
1826- Akkerman ticaret antlaşması – Rusya Karadeniz’de gemi bulundurmak hakkını elde etti.
1827- Temirgoy Federasyonun’un büyük prensi Missost Bolotoko öldü ve Janbulat Bolotoko bu unvanı aldı
1827- General A.R.Yermolov(1777-1861) görevinden ayrıldı.
1827,Aralık- 40 refakatçileri ile iki İranlı prens (pşı) Kuban yöresi Çerkesya topraklarına geldiler, Adıgeleri Rusya’ya karşı durmaları konusunda teşvik ettiler. Кубанский сборник (Kuban Derlemeleri)
1828- 28 Nisan- İran’la olan savaşı bittikten sonra Rusya Osmanlı ile tekrar savaşa girdi.
1828 -Çerkes beyi Pecıde (Begidov) Adılcerıye (David Grigoryeviç), Rus ordusunda dağıtılmış 3 atlı alayın birleştirilmesiyle oluşturulan bir birliğin komutanı olarak Tuğgeneral rütbesi ile Osmanlıya karşı savaştı.Ardından Moldova ve Eflak’da 5 alaydan oluşan ordunun komutanı yapıldı.
1828, Mayıs- Çerkes prensleri Urup Nehri kıyısında Janbulat başkanlığında bir araya geldiler.
1828,Mayıs- Kuban bölgesi komutanı General Emmanuel, Çerkesya’nın içlerine doğru kat ederek Janbulat’ın kuzeni Heaolei Bolotoko’nun köyüne saldırdı fakat gece Çerkesler tarafından kuşatıldığı için geri çekilmek zorunda kaldı.
1828,4 Haziran- Janbulat Bolotoko 5 Çerkes prensliği ve Türklerden oluşan 2000 süvariyle Rusya’ya olan seferlerine başladı
1828,6 Haziran- Janbulat Kuban bölgesindeki en büyük alaylardan biri olan, Khopyor Kazak alayına saldırdı. Ruslar paniğe kapılıp kaleye çekildi.
1828-Haziran- Rusların Kafkasya komutanı Earl Paskevich, İran’la olan savaştan dönerken, Gürcistan yolunu keserek Kabardey’in izole edilmesi emrini verdi. Kırkıncı Eğer taburu Kabardey’den Janbulata doğru ilerlemeye başladı.
1828-Haziran- Janbulat Khopyor alayının önündeki Podkumok Nehri’ni geçer ve izini kaybettirir. Volga Nehri civarındaki korumasız Rus köylerine doğru hareket etti. Sabahına Ulan emirlerinin ve Belgorodsky alayının yönetim merkezi olan Nezlobnaya kalesini yaktı.
1828-Haziran- Çerkes ordusu , Mariskaya kalesine uzak yüksek bir tepede tekrar konuşlandı. Rus ordusu gruplar oluşturmaya ve iki ana hat oluşturmaya başladı fakat çok dağıldı. Jembulat Rusların zayıf noktalarını keşfetti ve Volzhskiy alayının sol cenahına tüm gücüyle saldırdı. Donskoy alayı aceleyle oraya yetişmeye çalıştı fakat çok geçti. Sol cenah çoktan geri çekilmişti. Çerkes güçleri yaklaşan Rus güçlerini pala ve mızraklarıyla karşıladılar.Paniğe kapılan çoğu subay ve komutan geri çekilirken katledildi.
1828-Haziran- Sultan Aslan Giray, Aslan Roslanbek, Abdzax soylusu Jankhot Aşe isimli 3 prens öldürüldü ve Hajı Mirzabek Hamurzin ağır yaralandı.
1828-9 Haziran- Janbulat Baksan Vadisi’ne doğru ilerledi.
1828- Bjeduğ köylüleri kendilerine
baskı uygulayan PşıHacemıko ile Pşı Axecego’ya (Akhecego) karşı baş
kaldırdılar, ama başarılı olamadılar. П. Аутлев. Апэрэ Бжъэдыгъу
пщы-оркъ зау (P. Avtlev. İlkBjeduğ Pşı- Verk Savaşı)
1829- Osmanlı-Rus savaşı Osmanlının yenilgisi ile sona erdi. Edirne antlaşması imzalandı.Adige
Beylikleri Rus İmparatorluğu’na bağlı sayıldılar.Osmanlılar
Çerkesya’nın kıyı, yani Kuban ve Bzıb ırmakları arasında bulunan kıyı
kesiminin denetimini Ruslara devrettiler. Ruslar bunu, tüm Çerkesya’nın
uluslararası hukuka göre kendilerine bırakılmış olduğunu ilan ettiler.
Çerkesler ise, Osmanlı yönetimine bağlı olmadıklarını, örneğin vergi
vermediklerini, sadece müttefik olduklarını öne sürerek,1829 Edirne
Antlaşması hükümlerini tanımadılar(6) Ruslar işgal için sadece Kuzey
Kafkasya’da 280.000 kişilik bir orduya sahipti1832- Çerkesler, 12 topu bulunan bir Rus savaş gemisine saldırdılar.
1830- Bell, James Stanislau, Lord Palmerston’un Çerkesya dağlılarına gönderdiği politik ajan. Görevi Çerkeslerin savaşa devam etmelerini sağlamaktı ve başarılı da olur. Takma adı Yakup Bey’dir.
1834- Çerkes Aslanı Hacı Khızbeç komutasındaki Çerkes ordusu Abın Irmağı boyunda 700 Çerkes atlısı ile, 12.000 kişilik ve silah,top bakımından donanımlı Rus,Kazak ordusunu yendi.
1834,Mayıs- Çerkeslerin Bombory’e(Gürcistan) yakınlarına gerçekleştirdikleri başarılı deniz çıkarma harekatı, Rus komutanlığını şaşkına çevirdi.
1836,26 Ekim- Çarlık savaş gemisi Nartsiss, Soçi Nehri ağzı yakınlarında, 7 Çerkes kadırgası tarafından saldırıya uğradı. Sonrasında Rus kaptan Varnitskiy raporunda, Çerkesler’in organize şekilde savaştıklarını, saldırı sırasında Çerkes komuta gemisinin, uzun yelken direği ile diğer kadırgalara yerini gösterdiğini, şiddetli çarpışma sonucunda Rusların kaçtığını bildirdi.
1836- Janbulat Boletoko bir suikaste uğrayarak şehit edildi.(Eurasia Daily Monitor Volume: 8 Issue: 206)
1838- Ruslar Çerkeslerle çarpışarak, Soçi ve Tuapse ırmakları ağızlarını ele geçirip kıyı boyunca kale ve karakollar kurmaya başladılar. 4 Çerkes kadırgası ile Rus yelkenlisi Glubokiy arasında şiddetli bir çarpışma yaşandı.
1839/36?-ANAPA-Afepsip Bölgesinde Ubın nehri kenarında Havdıko Mansur (Kral Mansur) Başkanlığında büyük Çerkes Kurultayı toplandı. Çerkesya Bayrağı resmi bayrak olarak kabul edilerek karara bağlandı ve Anapa tekrar Çerkesya’nın Başkenti ilan edildi.
1840- BÜYÜK ÇERKES SALDIRISI VE BAHAR ZAFERİ-ABIN KALESİNİN HAVDIKO MANSUR(1766- 1846) KOMUTASINDAKİ ÇERKESLER TARAFINDAN RUSLARDAN GERİ ALINMASI. 24 Şubat- Çerkes Aslanı Hacı Khızbeç hayatını kaybetti.
1840-Kıyı boyundaki bir çok Rus istihkamlarını yerle bir eden Ubıh lider Degumuko Hacı Berzec kılıcını General Heimann’a vererek teslim oldu.
1840-Çerkesler Karadeniz kıyı hattı ile ülke içinden geçen Gelencik Hattı’na saldırarak bu hatları yıktılar ve kalelerin çoğundan (Şapsığ kıyısındaki kalelerden) Rusları atmayı başardılar.
Mart 1842- Ruslar, düzlüklerde bulunan köylere karşı saldırıya geçtiler. Bunun üzerine dağlarda yaşayan Abzehler,Şapsığlar, Wubıhlar, Hatukaylar, Yecerukaylar, Cemguylar, Besleneyler düzlüklerde Rus saldırılarına maruz kalan Adıgelere yardım için dağlardan indiler. Ferz nehri önünde ünlü zalim Rus komutan Zaas’ın ordusu ağır kayıp vererek geri çekildi.
Ekim 1842– 8000 Gürcü ve Mengrel süvarisi ile 10-12.000 Rus askerindan oluşan ordu Scotcha kalesine 8 mil uzakta olan Hamish gecidinde 5.000 kişiden oluşan Çerkes süvarilerinin saldırısına uğradılar. Rus ordusu 3500 kayıp verdi ve birçoğu sahilde onları bekleyen gemilere kaçtılar. Bir kısmı da Scotcha kalesine çekilerek savunmaya geçtiler. 400-500 kadarı da atları ve techizatları ile birlikte tutsak edildi.( Osmanlı devri, İstanbul ve İngiliz Gazeteleri.bknz.Belgeler)
1842-İmam Şamil’in ilk kez naibi Hacı Muhammed’i Abdzax bölgesi Çerkeslerine göndermesi. Abdzax Adıgeleri bu çağrıya destek verdiler. Adıge Beylerinden Daur Hashmaxuo İmam Şamil‘in Naibi Muhammed Emin‘in çağrısına cevap verdi ve 1849 yılında Laba bölgesine geçti.(M.A.DAUROV “Khabez. Aile Ansiklopedisi “, 2004)- bugün Karaçay-Cherkess ülkesi sınırlarında ki Çerkesler içinde Abdzaxlar, Besleneyler, Kabardeyler v.b. Adıge boylarının bir arada olmasının nedeni büyük oranda bundandır.
1843-44- Besleney prensliği Şamil’in Naibi Muhammet Halşi ile birlik olup savaşmaya devam ettiler. Yurtlarını terk ederek Labe ardına göç ettiler. Bir yıl sonra beyleri Kanoko Ayteç vefat edince yeniden alıştıkları yurtlarına geri döndüler.
1845- Besleney Prensi Kanoko Ayteç 1845 yılında Kazak saldırısında şehit oldu.
1846- Çerkeslerin Kral olarak adlandırdıkları ünlü komutan Havdıko Mansur (İmam Mansur) hayatını kaybettti.
1846- İmam Şamil Çerkeslerle birleşmek için Kabardey bölgesine yürüdü, ama o dönemler Rus işbirlikçisi olan Kabardey beylerinin destek vermemeleri üzerine birleşme girişimi başarısızlığa uğradı.
1851- Nalçik’te ilk Çerkes okulu açıldı.
1853- Çerkeslerin silah devrimi yaptığı bir eserde gün yüzüne çıktı.”Yivli mekanizmalı kendi tüfeklerini yapmaya başladılar.İngiliz Ordusunda o yıllarda 40.000′in üzerinde misket tüfeği bu şekilde geliştirilmiş ve buna uygun olarak üretilir olmuştu.”(By captain L. E. NOLAN (Lewis Edward)(1818-1854)–GENERAL CHARLES SHAW‘ın eserlerine dayanılarak)
1853-56- Kırım Savaşı. Çerkesler, Müttefik Avrupalı devletlerin baskısı nedeniyle Rusların elinde bulunan kıyı kalelerini, bu arada Navaginsk (şimdi Soçi), Novorossiysk ve Anapa kaleleri ile Taman Yarımadası’nın bir bölümünü geri aldılar
1854- Pşı Kanoko Adilgeri , dönemin Osmanlı Padişahı ile çeşitli yazışmalardan sonra beraberindeki akraba ve bir grup seçilmiş tam teçhizatlı Besleney Şovelye ile birlikte İstanbul’a geldi.
1856- Paris anlaşması: Antlaşmaya göre, Karadeniz’in doğu kıyılarının (- Çerkesya-) Rusya’ya ait olduğu kayıt altına alındı.
1856-Temmuz; Rus birlikleri Anapa’ya yaklaştıklarında, Çerkes beyi Zaneko Seferbey, Anapa’dan ayrılıp daha güneydeki Novorossiysk’e çekildi, ardından Natuhay ve Şapsığlara, Osmanlı Padişah’ına bağlılık (фэшъыпкъэн) yemini ettirdi.“Tsuvıç Anjel (Цуук1 Анжел),Adıge tarihçi, Adıge Devlet Üniversitesi Öğretim Üyesi, Maykop”
1857 -Ocak- Tuapse Irmağı boyunda Seferbiy’in oğlu Karabatır ile Muhammed Emin arasında bir çarpışma yaşandı. Karabatır üstün geldi. “Tsuvıç Anjel (Цуук1 Анжел),Adıge tarihçi, Adıge Devlet Üniversitesi Öğretim Üyesi, Maykop”
1857-ABIN’DA TOPLANAN BÜYÜK ÇERKES KURULTAYINDA 60 ÇERKES BÜYÜĞÜ TARAFINDAN RUSLARA KARŞI SAVAŞA DEVAM KARARI ALINDI.
19.yy- Khelewıbat savaş yerine barışı öneren komutan. Osmanlı ve İngilizlerin kendi çıkarları için Adığeleri Çarlara karşı savaş için kışkırttıklarını, yalan söylediklerini ve yardım da etmeyeceklerini halk meclisinde açıkça söyleyerek uyaran ileri görüşlü büyüğümüz. Kale yıkan unvanını hakkıyla halkından almıştır.
1858,Haziran- Bletz, Mr. İstanbul/Pera’da yaşayan İngiltere elçiliğine mensup bir diplomat. Çarlık Rusya’sı askerlerinin geçerli sözleşmeleri ihlal ederek Çerkesya’ya yaptıkları saldırıyı Times gazetesinde yayınlayıp, kamuoyunun dikkatini çeker ve bu tür olayların tekrarlanmasını azda olsa önler.
1859- iMAM ŞAMİL GUNİB’DE RUSLARA TESLİM OLDU. Aralık 1859’da Zaneko Seferbey öldü, bir yıl sonra Natuhay Çerkesleri Rusya’ya boyun eğdiler.
1860- KABARDANIN İŞGALİ VE NÜFUSUNUN 1/8 İNİN OSMANLI TOPRAKLARINA SÜRGÜN EDİLMESİ.
1861- BATI ÇERKESYA VE KABARDA-BESLENEY TOPRAKLARI ÇERKESYA ADI İLE BAĞIMSIZLIĞINI TEKRAR İLAN ETTİ,MİLLİ MECLİS KURULARAK SOÇİ BAŞKENT İLAN EDİLDİ.1862-Çerkeslerin üç önemli kişisinin (л1ышъхьэ)- Hasan Efendi, Hacı İsmahil Efendi ve Hacı Mıhamod’un da (Хьаджэ Мыхьамод) yer aldığı bir Adıge grubu İstanbul’a gitti
1861,18 Eylül- Çar II.Aleksandr büyük bir törenle Çerkes ileri gelenleri ile görüşmek için bizzat Taman’a gitti ve Çerkeslerin teslim olmalarını isteyerek barışçı teklifler sundu.Çerkesler çoğunluk olarak bu teklifleri kabul etmediler ve savaşa devam kararı aldılar.
1862-Ağustos- Dağlıların üç önemli kişisinin (л1ышъхьэ)- Hasan Efendi, Hacı İsmahil Efendi ve Hacı Mıhamod’un da (Хьаджэ Мыхьамод) yer aldığı bir Adıge grubu İstanbul’a gitti.
1862- Çerkesya Bağımsızlık Meclisi binası kıyıdan gizli bir çıkarma yapan bir Rus komando birliği tarafından yıkıldı. Başkent Soçi ele geçirildi ve yakıldı.
1683, 26 Ekim- Şapsığlar ateşkes istemek zorunda bırakıldılar.
21 Şubat 1864- Rus Daho Birliği General Kont Yevdokimov’un komutasında harekete geçti ve Kafkas Dağları üzerinde bulunan geçidi buldu ve geçti, 23 Şubat’da kıyıya, Tuapse ırmağı ağzına vardı ve eski Velyaminov (Tuapse) kalesi ele geçirildi. (St. Petersbourg Gazetesi Kafkasya Bülteni, 19 Mayıs 1864)
1864. Mart- “L’Invalide Russe” dergisinin 78 ve 90′ncı sayılarında, Tümgeneral Heymann’ın komutasındaki bir birliğin Wubıhları bozguna uğrattığı ve bu topluluğa yıldırıcı bir darbe indirdiği bildirilmektedir
1864,MART- ŞUBEŞKH NEHRİNDE 100’Ü AŞKIN ÇERKES SAVAŞÇISI KANLI BİR ÇARPIŞMAYA GİRERLER. HAYATTA KALANLAR TESLİM OLUR VE ÖLDÜRÜLÜRLER.
1864-MAYIS- Ruslar Kafkas Savaşı’nın kendi zaferleriyle sona erdiğini Mzımta Irmağı yukarısındaki Çerkesce ismi ile Atkuace Yaylasında (şimdiki Krasnaya Polyana; Abhazca Kbaada) bir dini ayin ve askeri tören düzenleyerek ilân ettiler.
1864, HAZİRAN- OSMANLI TOPRAKLARINA SÜRÜLEN ÇERKESLERİN SAYISI 400.000’E ULAŞIR.
1865,Haziran- Dağlı Hakuç Çerkesleri teslim olmayarak direnişe devam ettiler.Ruslar kıyıdaki Aşe, Psezuape, Tuapse, Soçi ve Mzımta Irmakları havzalarını koruma altına almak ve Hak’uçlara boyun eğdirmek için Hak’uç Hattını kurdular.
1865,Ekim- kapsamlı bir askeri harekât yürüten Ruslar Hak’uçları yok ettiler. Ancak Hak’uç direnişi yer yer 1870’li yıllara, direnişçiler ölene ya da anlaşmalar yapılana dek sürdü.
1878, 11 Mayıs- Osmanlı topraklarındaki Çerkes göçmenleri beyleri aracılığı ile İngiltere parlamentosuna yazı yazdılar ve Ruslara karşı İngilizlerle beraber savaşmaya hazır olduklarını bildirdiler.(Osmanlı arşivleri)
19.y.y. sonları- Rus deniz savaş filosu için imal edilen ilk geminin adı “Reded –Kasogya Prensi” olarak konuldu.(Adığe Makh 26.09.2007-Meşbeş’e İshak’ın “REDED” isimli tarihi romanından bölümler)
*- Çerkesya Kronolojisi-1- Dr.Yedic Batıray Özbek
**- Nekrasov Kazakları, Rusya’ya başkaldıran, yenilgi üzerine Osmanlı Devleti’ne sığınan Kazaklardır.
(1)Ama her iki prens de Temirgoy’u bir iç savaştan uzak tutmuş ve kişisel çekişmelerden kaçınmıştır.
(2)Savaş o kadar şiddetliydi ki Prens Skhum yanağından ,iki yanından birer mızrak ve omurga civarından bir mermi ile yaralanmıştı. Ruslar geri çekilerek Çerkeslere 19 adet de tutsak bırakmışlardı
(3)Kabardey’den işgaller sonucu batıya kaçan Çerkeslerin “otonktonluğu” Çerkes Direnişi’nin yeni ideolojisi olarak deklere edildi. Rus topraklarına saldırmak ve Kabardeyleri kurtarmak üzere karar kılındı
(4) Müfrezenin yarısını 18 yaşındaki Kabardey Prensi İsmail Kasey’in emrindeki Hajretler oluşturmaktaydı.Ruslar kumandanları Pobednov ve Isaev adlarındaki albayları Jembulat Bolotoko’yla savaştan kaçtıkları gerekçesiyle cezalandırmış ve bu subayların rütbelerini düşürmüştür.
(5) Rus belgelerinde bu olayla ilgili, Abadzekh savaşçılarıyla kamalar kullanılarak göğüs göğüse geçen çok kanlı bir muharebe denilmektedir
(6) Edirne antlaşmasının 7.Maddesi: Osmanlı Devleti Çerkesya’nın Kuban Irmağı ile Bzıb Irmağı arasındaki Karadeniz kıyı kontrolunu Rusya’ya devretti .Çerkesya’daki Anapa ve Sucuk-Kale(şimdiki Novorossiysk) Limanlar/Kaleler dışında, Poti Limanı,Ahıska ve Ahılkelek de Rusya’ya bırakıldı.
-Rus deniz subayı N.N. Sushev’e göre, “bir ticari gemiyi ele geçirmek için yapılan saldırı sırasında, Çerkesler ilk önce, üst güverteden yivli tüfekleriyle ateş açarlar, ardından kamalarıyla borda ederler, birkaç dakika içinde de herşey bitmiş olurdu.” Dubua de Monpere bu konuda şöyle aktarmıştır. “Eski çağlardan beri deniz soygunculuğuyla ünlü olan Mamay körfezi, Çerkesler için merkezi bir üs konumundaydı.”
KAYNAKÇA:
-Compiled by WH Kazharov, JH Mekulov, Of Adyghe (Circassian) encyclopedia – Çeviri= Soner DAUR
-Nogmov, Sh.B. Istoriya Adyheiskogo Naroda. Ed. T. Kumykov (Nal’chik, 1994), p. 45.
-Akty Kavkazskoi Archeograficheskoi Komissii (AKAK). Ed. A. Berge (Tiflis, 1873), v 5, p. 857.
-James Stanislaus, Journal of Residence in Circassia during the Years 1837, 1838 and 1839, London: Edward Moxon, 1840 (2 vols).
-Jaimoukha, Amjad, The Circassians: A Handbook, London and New York: Routledge; New York: Palgrave, 2001.
-Khan-Girey, Sultan, Zapiski o Cherkesii [Studies on the Circassians], St Petersburg, 1836; reprinted: Nalchik: Elbrus Book Press, 1978.
-Longworth, John Augustus, A Year among the Circassians, London: Henry Colburn, 1840 (2 vols).
-Nogmov, Sh. B., Istoriya adikheiskogo [adigeiskogo] naroda [History of the Circassian Nation], Tiflis (Tbilisi)
-Adığe Makh 26.09.2007-Meşbeş’e İshak’ın “REDED” isimli tarihi romanından bölümler.
